Socrates, triết gia Hy Lạp, được mệnh danh là bậc thầy về lý luận, truy vấn. Ông có một phương pháp biện luận rất hay là đưa ra một loạt câu hỏi, từ đó rút ra chân lý. Những câu hỏi của Socrates thoạt nghe có vẻ rất đơn giản, ví dụ như: “Một người rất sạch sẽ, một người thì rất dơ dáy. Tôi mời hai người họ đi tắm, thử hỏi ai sẽ đi tắm trước?“. 

Ngụy biện là gì? 

Đang lúc lên lớp triết học, các học sinh thỉnh giáo nhà hiền triết Socrates: “Thưa thầy, thầy có thể lấy ví dụ thực tế để nói rõ một chút rốt cuộc cái gì gọi là ngụy biện được không ạ?”.


Nhà hiền triết Socrate sống vào thời Hy Lạp cổ đại. (Ảnh theo humanistischverbond.nl)

Socrates suy nghĩ một lúc, sau đó nói: “Giả sử có hai người đến nhà thầy làm khách, một người rất sạch sẽ tươm tất, còn người kia thì rất bẩn thỉu xuề xòa. Thầy mời hai người này đi tắm, các em thử nghĩ xem, hai người họ ai sẽ đi tắm trước?”.

“Điều này còn phải hỏi, tất nhiên là người bẩn thỉu kia rồi“. Một em học sinh lớn tiếng nói.

“Sai rồi, là người sạch sẽ kia”. Socrate phản bác nói, “Bởi vì người sạch sẽ kia đã dưỡng thành thói quen thích tắm gội, còn người bẩn thỉu lại cho rằng không cần phải đi tắm gì cả. Hãy nghĩ thử đi, rốt cuộc ai sẽ đi tắm trước đây?“.

“Là người sạch sẽ kia“. Hai em học sinh nói tiếp.

“Không đúng, là người bẩn thỉu. Bởi vì người bẩn thỉu càng cần phải tắm gội hơn người sạch sẽ kia“. Socrates lại phản bác nói.

Sau đó, Socates lại hỏi thêm lần nữa: “Như vậy xem ra, trong hai người khách rốt cuộc ai sẽ đi tắm trước đây?“.

“Là người bẩn thỉu!“. Ba em học sinh lớn tiếng lặp lại câu trả lời lần thứ nhất.

“Lại sai nữa rồi. Đương nhiên là cả hai người đều sẽ đi tắm“. Socrates nói, “Bởi người sạch sẽ có thói quen tắm gội, còn người bẩn thỉu kia thì cần phải đi tắm. Thế nào, rốt cuộc ai sẽ là người đi tắm trước đây?“.

“Thế thì xem ra hai người đều sẽ đi tắm“. Bốn em học sinh lưỡng lự trả lời.

“Không đúng, cả hai đều sẽ không tắm“. Socrates giải thích nói, “Bởi vì người bẩn thỉu không có thói quen tắm gội, còn người sạch sẽ kia thì vốn không cần phải tắm“.

“Lời thầy nói đều có đạo lý cả, nhưng chúng em rốt cuộc nên phải hiểu thế nào đây?“. Các học sinh bất mãn nói, “Mỗi lần thầy nói đều không như nhau, nhưng lại đều luôn đúng cả!“.

Socrates nói: “Chính là như vậy. Các em xem, ở bề ngoài, ở hình thức dường như là vận dụng thủ đoạn suy luận chính xác nhưng trên thực tế lại là trái với quy luật khách quan, đưa ra kết luận nghe thì thấy giống thật nhưng lại là sai, đấy chính là ngụy biện! Thủ đoạn ngụy biện thường thấy là có thay đổi luận đề, ngụy tạo căn cứ, luận chứng vòng vo, cưỡng từ đoạt lý, cắt câu lấy nghĩa…“.

Sai lầm khách quan trong ngụy biện


Tranh vẽ Socrates trước khi uống chén thuốc độc tự tử. Ảnh: arts.nccri.ie

Các học sinh lại thỉnh giáo Socrates: “Thưa thầy, ngụy biện chính là cố ý làm luận chứng cho lý lẽ sai trái nào đó, sai lầm khách quan tinh vi trong đó thật không dễ phát hiện. Thầy có thể dùng ví dụ để làm rõ một chút làm sao mới có thể nhìn thấy được sai lầm khách quan trong ngụy biện đó đây?”.

Socrates suy nghĩ một hồi, đưa ra một ví dụ kiểm tra trí khôn như sau:

“Có hai người công nhân cùng nhau chui vào sửa chữa ống khói đã nhiều năm chưa từng lau chùi. Khi họ chui từ ống khói ra, một người thì rất sạch sẽ, còn người kia thì muội than nhem nhuốc khắp người. Thế thầy hỏi các em: ai sẽ đi tắm trước đây?“.

Một em học sinh nói: “Đương nhiên là người công nhân bị lấm bẩn khắp người sẽ đi tắm trước“.

Socrates nói: “Thật như vậy ư? Mong các em hãy chú ý, người công nhân sạch sẽ thấy người kia lấm bẩn khắp người hết cả, anh ta chắc chắn sẽ cho rằng từ trong ống khói chui ra thật sự rất là bẩn; còn người kia nhìn sang thì thấy đối phương rất sạch sẽ, lúc đó anh ta khẳng định sẽ không nghĩ như vậy nữa, mà cho rằng bản thân nhất định cũng rất sạch sẽ. Bây giờ thầy hỏi các em, ai sẽ là người đi tắm trước?“.

Hai em học sinh rất phấn khích tranh nhau trả lời: “Ồ! Em biết rồi! Khi người công nhân sạch sẽ trông thấy người công nhân kia toàn thân nhem nhuốc lấm bẩn, tất nhiên sẽ cho rằng bản thân mình cũng bẩn y như vậy. Còn người công nhân nhem nhuốc bởi thấy đối phương sạch sẽ, nên sẽ tưởng rằng mình cũng sạch sẽ như vậy! Vậy nên nhất định là người công nhân sạch sẽ đó sẽ chạy đi tắm gội trước rồi“.

Socrates nhìn nhìn những em học sinh khác, dường như tất cả họ đều đồng ý với câu trả lời này.

Chỉ thấy Socrates chậm rãi nói: “Câu trả lời này cũng không đúng. Hai người cùng chui từ trong ống khói đó ra, làm sao có thể có chuyện người này thì sạch sẽ, còn người kia thì nhem nhuốc bẩn thỉu được? Đây chính gọi là trái với quy luật khách quan, cũng chính là sai lầm khách quan trong ngụy biện“.

Các em học sinh lại thỉnh giáo Socrates: “Thưa thầy, vậy ta nên nhìn nhận tác dụng trong ngụy biện thế nào đây?“.

Socrates trả lời: “Kẻ giỏi nói không bằng người biết phân tích lắng nghe. Ngụy biện nhìn ngoài thì hiệu nghiệm thật, nhưng không cao. Xảo trá chi bằng hãy sống chân thành, muôn nghìn diệu kế chẳng bằng sống đúng đạo làm người”.

Từ Khóa: