Hàm ý ẩn sâu về đức hạnh qua hình tượng hoa tứ quân tử

Trong hội họa truyền thống phương Đông: Mai, Lan, Cúc, Trúc được coi là hình ảnh biểu tượng cho tứ quân tử. Người ta coi khả năng chịu đựng được ví như nhẫn, thẳng thắn, bộc trực, không tư lợi… được coi là khí tiết.

Một bậc quân tử chí tôn phải có tinh thần nhẫn nhịn, có khả năng chịu đựng và phải giữ được khí tiết thì mới có thể làm nên đại nghiệp. Do ảnh hưởng của tư tưởng này, nên hình tượng người quân tử cũng tác động rất mạnh tới hội họa xưa.

Trong hội họa cổ đại phương Đông, người xưa thường mượn hình ảnh của Mai-Lan-Cúc-Trúc, bốn loại cây, hoa để hình tượng hoá khí chất của bậc quân tử.

Vậy hàm ý ẩn sâu mà người xưa muốn truyền tải là gì?

Hoa Mai

Loài hoa nở vào mùa đông và xuân, có khả năng chịu đựng giá lạnh

Mai là loài hoa có sức sống bền bỉ, bất chấp thời tiết khắc nghiệt, trong giá lạnh mà vẫn trổ hoa với sắc màu rực rỡ tới lạ kỳ. Cổ nhân mượn hình ảnh hoa mai chính là nhắc nhở một trang nam tử không ngại khó, không ngại khổ, trong cái khổ mà mài rũa ý chí. Kiên cường vượt lên khó khăn chính là khí chất cần có của một bậc đại trượng phu.

Tuy không mang dáng vẻ uy nghi, bề thế nhưng hoa mai lại mộc mạc, nhẹ nhàng mà phóng khoáng; hàm ý rằng người người quân tử muốn hành nghiệp lớn trước tiên phải giản dị, khiêm tốn, dễ người khó ta, với người đối đãi hào phóng, bao dung, với mình cẩn trọng suy xét lời nói và hành động.

Hơn nữa, hoa mai còn được cổ nhân xem như tượng trưng cho sự tinh khiết, thanh bạch. Hương thơm của mai nhẹ nhàng như tấm lòng người quân tử có tâm hồn trong sáng, tâm như bình tịnh thủy.

Hoa Lan

Được mệnh danh là thiên hạ đệ nhất hương

Lan là một thân thảo, có hương thơm, cổ nhân cho rằng hoa lan là loại tổ của hương thơm, sở hữu mùi hương cao sang quyền quý, vương giả mà kiêu kỳ. Người xưa coi trọng hoa lan nên đặt cho nó rất nhiều tên như: Đô lương hương, thủy hương, hương thủy lan, hương thảo, nữ lan, chi lan… Những biệt danh này phần nào mô tả được mùi thơm và khí chất của hoa lan. Hoa lan vì sao được coi trọng như vậy? Có lẽ là do hương thơm đầy ý vị, cao sang của nó.

Người Trung Hoa đã khám phá ra hoa lan từ rất lâu, thú trồng và chơi hoa thì ít nhất cũng từ 2.000 năm lịch sử, bắt đầu từ nhà Hán, trải qua Nam Bắc triều, đến đời Đường thì trồng và thú chơi lan bắt đầu phổ biến.

Đến thời Minh, danh y Lý Thời Trân đã viết trong cuốn “Bản thảo cương mục”, hướng dẫn kinh nghiệm trồng cũng như thú chơi hoa lan, do vậy mà ở thời này người chơi lan cũng có sự tinh tế hơn.

Sang tới nhà Thanh, thú chơi này vẫn được lưu truyền. Cổ nhân cho rằng, trồng lan và chăm sóc lan là cả một quá trình tu dưỡng bản thân, bồi trồng hoa lan chính là bồi trồng phẩm chất và nhân cách của văn sỹ quân tử.

Cổ nhân cho rằng, một người quân tử phải lấy tâm đức làm hương thơm cho chính mình, giống như loài lan, đạm bạc, thuần khiết mà hương thơm lan tỏa. Con người lấy tâm đức làm hương mà trang bị cho bản thân, không cầu mong vinh hiển bên ngoài, không tô vẽ mà ngụy tạo. Người xưa có câu: “Lan sinh trong rừng sâu, không vì ngoại cảnh mà mất hương thơm, quân tử tu đạo lập đức, không vì nghèo khổ mà biến đổi tiết hạnh”.

Hoa Cúc

Loài hoa được mệnh danh là Hoàng hoa của Trung Quốc

Người xưa trọng dụng màu vàng, họ cho rằng, màu vàng là màu của thịnh vượng, của cát tường. Vì vậy mà cúc vàng được gọi là: Trung Quốc tùy chi hoa.

Hoa cúc được trồng từ hơn 3.000 năm trước. Vào thời ấy, cúc chủ yếu là cúc vàng, nên được gọi là kim cúc. Đến thời nhà Tấn thì bạch cúc (cúc trắng) xuất hiện.

Cúc có một đặc điểm khác với loài hoa khác, đó là cúc nở hoa rất muộn, khi muôn hoa cùng đua nở khoe sắc tranh xuân, thì cúc lại nở vào mùa thu, phong hàn lạnh giá, nhất cành độc tú. Một mình một hoa, một mình độc diễn tỏa sắc khoe hương. Vì điều này mà cổ nhân thấy hoa cúc tượng trưng cho phẩm cách cam chịu cô đơn, dám ngạo mạn, kiêu hùng, khinh thường thế tục, dám làm dám chịu, bản lĩnh khác biệt. Dám làm cái mà người khác không dám làm; dám nghĩ điều mà thiên hạ chưa ai nghĩ. Đây chính là thể hiện cho khí phách và bản lĩnh của một trang quân tử đầu đội trời chân đạp đất.

Vào tiết trời thu se lạnh, vạn mộc héo tàn, nhưng cúc lại sinh sôi đua hoa khoe sắc, chứng tỏ ẩn chứa chân khí của trời đất. Dụng ý rằng, bản lĩnh của một bậc anh hào phải lấy Đức là cốt cách chân tính của mình. Thì mới tạo ra được sự cao quý riêng biệt.

Trúc

Tượng trưng cho sự ngay thẳng, tiết tháo, sống không để tâm tới lỗi lầm của người khác

Có rất nhiều bài thơ ca ngợi về cây trúc. Một trong số đó có bài thơ “Trúc thạch”:

Giảo định thanh sơn bất phóng tùng,
Lập căn nguyên tại phá nham trung.
Thiên ma vạn kích hoàn kiên kính,
Nhậm nhĩ đông tây nam bắc phong.

Diễn nghĩa:

Đá trúc

Bám chặt núi xanh chẳng buông rời,
Gốc mọc bền vững nơi vách xa.
Ngàn đập muôn va vẫn cứng chắc,
Bốn bề gió cuộn mặc thổi qua.

Hay một câu nói ví von: “Trúc là quân tử, Mai là giai nhân”.

Tre trúc là biểu tượng của mẫu người quân tử bởi loài cây này tuy cứng mà vẫn mềm mại, ý nói tới người biết sử dụng cương và nhu là người tài giỏi, đổ mà không gãy, trúc rỗng ruột như tinh thần an nhiên tự tại, không nhìn thấy lỗi người, chỉ thấy lỗi của bản thân, không mê đắm quyền vị, vật chất, đạm bạc thanh cao trừ nhục dục.

Và cũng như khí chất của một người quân tử, tre và hoa tre thà chết đứng chứ không rũ xuống như những loài hoa khác. Đây chính là khí chất: chết vinh còn hơn sống nhục. Đó là hình ảnh hiếm thấy giữa đất trời.

Có thể thấy rằng, hoa tứ quân tử theo quan điểm của cổ nhân hàm chứa những ý nghĩa rất sâu xa. Tuy rằng chỉ mang ý nghĩa tính tượng trưng, nhưng nó giống như một tấm gương sáng về nhân cách, có thể giúp con người tu bồi đạo đức, hoàn thiện cả tâm lẫn thân. Đây cũng chính là một tầng nội hàm của câu “Thuận theo tự nhiên” của người xưa. Con người sống thuận theo Đạo của Trời Đất, từ đó mà hình thành nên một trạng thái xã hội chân chính, gianh giới đại trượng phu và tiểu nhân được vạch rõ, thượng sỹ và hạ sỹ được phân minh.

Bài viết: Tịnh Tâm
Ảnh bìa: “Khổng Tử và hoa lan”. (Wikipedia Commons/Adobe Stock/DKN minh hoạ)
Thiết kế: Tự Minh