Tam quốc diễn nghĩa là bộ tiểu thuyết lịch sử nổi tiếng do tác giả La Quán Trung biên tập và sáng tác vào khoảng thế kỷ XIV. Bộ truyện dã sử này có 120 chương hồi, được viết theo thủ pháp “bảy thực ba hư”, kể về thời kỳ hỗn loạn của Tam Quốc.
Tam quốc diễn nghĩa là một trong “Tứ đại danh tác” – Một trong bốn tác phẩm cổ điển hay nhất của nền văn học Trung Hoa từ xưa tới nay. Trong đó phần truyện kể “Hồi trống Cổ Thành” được nhiều độc giả ngợi khen tấm tắc vì những tình tiết vô cùng đắt giá và đặc sắc về cả nội dung lẫn nghệ thuật kể chuyện. Đoạn truyện này nằm ở giữa hồi 28, có hai câu thơ làm tiêu đề như sau:
Chém Sái Dương anh em hoà giải;
Hồi Cổ Thành tôi chúa đoàn viên…
1. Hồi trống Cổ Thành
“Hồi trống Cổ Thành” rất giàu kịch tính, đậm không khí chiến trận và khí phách anh hùng. Lối kể chuyện của tác giả giản dị, không tô vẽ, không bình phẩm. Linh hồn đoạn trích kết tụ trong ba hồi trống của Trương Phi: Đó là hồi trống ra quân, cũng là hồi trống thu quân, hồi trống thách thức, giải oan và đoàn tụ.
Nội dung phần truyện này toát lên hai ý: Tính cách nóng nảy nhưng tuyệt vời trung nghĩa của Trương Phi; sự điềm tĩnh, đức độ và tài năng võ nghệ tuyệt kỹ vô song của Quan Vân Trường. Tất cả đã làm nổi bật lên nội hàm và ý nghĩa sâu xa của hồi trống tại Cổ Thành.
Chuyện kể rằng: Thuở mới dựng nghiệp, nhà Thục còn yếu. Trong khi đó quân Tào rất mạnh, vì thế nên quân Thục thua liên tiếp. Lưu Bị cùng Đổng Thừa, Vương Tử Phục, Quan Công, Trương Phi bàn mưu kế chống lại Tào Tháo. Kế hoạch bại lộ, Tào Tháo giết bọn Đổng Thừa rồi kéo hai mươi vạn quân đánh Lưu Bị. Ba anh em Lưu, Quan, Trương thua trận rồi ly tán mỗi người một ngả: Lưu Bị chạy sang Nhữ Nam nương nhờ Viên Thiệu, Quan Công bị vây khốn ở Thổ Sơn, Trương Phi trên đường phiêu dạt đã chọn Cổ Thành làm nơi tá túc.
Trong lúc hoạn nạn, Quan Công nghe theo lời khuyên của Trương Liêu đưa hai chị dâu (vợ của Lưu Bị) là Cam phu nhân và Mi phu nhân sang ở nhờ Tào Tháo. Mặc dù bất đắc dĩ phải “Thân tại Tào doanh…” nhưng Quan Công ra điều kiện rằng: “Chỉ hàng Hán chứ không hàng Tào và nếu biết Lưu Bị ở đâu thì sẽ đi tìm ngay”.
Khi hay tin Lưu Bị đang ở trên đất Viên Thiệu, Quan Công lập tức đưa hai chị dâu đi tìm. Tào Tháo vì muốn lưu giữ Quan Công để sử dụng sau này nên không cấp giấy qua ải, nhưng cũng không sai tướng đuổi bắt. Các tướng của Tào Tháo không cho Quan Công qua ải nên ông phải mở đường máu mà đi. Quan Công đã phải chém sáu tướng Tào để vượt qua năm cửa ải: Qua ải Đổng Lĩnh chém Khổng Tú, đến ải Lạc Dương chém Hán Phúc và Mạnh Thẩn, qua Nghi Thuỷ giết Biện Hỷ, vượt ải Huỳnh Dương chém Vương Thực, đến bờ Hoàng Hà giết Tân Kỷ.
Đoạn truyện kể về cuộc “đụng độ” éo le do sự hiểu lầm giữa hai anh em kết nghĩa là Quan Công và Trương Phi ở Cổ Thành:
Trên đường sang Nhữ Nam tìm Lưu Bị, khi đến Cổ Thành, Quan Công hỏi thăm được biết Trương Phi đang ở đấy nên xiết bao vui mừng. Trương Phi vốn nghi ngờ Quan Công ăn ở hai lòng nên đã lầm tưởng là Quan Công có thâm ý lừa mình để bắt nộp cho Tào Tháo, vì thế “chú Ba” giận dữ không thèm tiếp, lớn tiếng sỉ mắng và dọa đánh Quan Công. Ngẫu nhiên, lúc đó tướng Tào là Sái Dương dẫn quân ầm ầm kéo đến khiến Trương Phi càng khẳng định thêm nghi ngờ của mình là đúng.
Thanh minh không được, Quan Công hứa sẽ chém đầu tướng Tào để tỏ lòng thành. Trương Phi ra điều kiện: Sau ba hồi trống, Quan Công phải chém rơi đầu tướng Tào thì mới tin. Nhưng Trương Phi vừa đánh dứt một hồi trống thì đầu Sái Dương đã bị Quan Công chém rơi xuống đất rồi! Trương Phi tạm nguôi giận nhưng chỉ sau khi nghe tên lính hầu của Sái Dương cũng bị Quan Công bắt, kể đầu đuôi mọi chuyện thì mới tin, rỏ nước mắt khóc, thụp lạy Vân Trường. Quan Công vào được Cổ Thành – Đây là “cửa ải thứ sáu” và cũng là cửa ải thử thách ghê gớm nhất đối với lòng trung nghĩa của Quan Công.
Trương Phi vốn là con người thẳng như tên bắn, sáng như tấm gương soi, không chấp nhận sự quanh co, lắt léo. Đối với Trương Phi, đen trắng phải rõ ràng: “Với kẻ thù thì chỉ có thể nói chuyện bằng gươm giáo”. Tính cách Trương Phi vốn dĩ nóng nảy, bộc trực và đơn giản. Nhưng trớ trêu thay, để xác định Quan Công trung thành hay phản bội thì Trương Phi lại “không hề đơn giản chút nào”! Khi nghe tin Quan Công đến, Trương Phi giận dữ mắt trợn tròn xoe, râu hùm vểnh ngược, hò hét như sấm, múa xà mâu chạy lại đâm Quan Công.
Câu hỏi của Quan Công: “Hiền đệ cớ sao như thế, há quên nghĩa vườn đào ru?” càng khiến cho Trương Phi thêm bừng bừng nổi giận. Ý của Quan Công là muốn nhắc lại việc ba anh em kết nghĩa vườn đào để uốn nắn thái độ quá khích của Trương Phi, không ngờ lại như đổ thêm dầu vào lửa, càng khiến Trương Phi thêm phẫn nộ. Theo Trương Phi, Quan Công đã ở chung với Tào Tháo một thời gian, lại nhận tước vị Tào Tháo phong cho – như thế gọi là phản bội. Đã phản bội mà còn dám động đến chuyện anh em kết nghĩa vườn đào thì lại càng đáng căm thù, đáng khinh và đáng ghét. Quan Công phản bội thì phải xử đúng như lời thề trước đây: “Nếu ai bội nghĩa quên ơn thì trời người cũng giết”. Những lời thanh minh giúp cho Quan Công của hai chị dâu và Tôn Càn vì thế cũng không thể làm dịu bớt được cơn cuồng nộ của Trương Phi:
“Khoan đã chú Ba, khoan đã! Chớ hấp tấp mà làm càn bây giờ. Chú Hai không biết tin tức mọi người nên phải tạm nương mình bên Tào. Nay đã biết anh nhà ở Nhữ Nam, không ngại hiểm trở, đưa chị em ta đến đây. Chú không được nghĩ lầm như thế!”.
Mi phu nhân cũng nói: “Chú Hai trước ở Hứa Đô, thực là bất đắc dĩ”.
Phi nói: “Hai chị bị lừa dối đấy. Trung thần thà chịu chết không chịu nhục. Có lẽ đâu đại trượng phu lại thờ hai chủ?”.
Quan Công nói: “Hiền đệ đừng nói vậy, oan uổng quá!”.
Tôn Càn cũng nói: “Vân Trường đến đây là cốt để tìm tướng quân”.
Trương Phi mắng: “Mày cũng nói láo, hắn đâu có bụng tốt, hắn lại đây tất là để bắt ta đó!”.
Tôn Càn bênh vực Quan Công không được mà Cam phu nhân, Mi phu nhân thanh minh hộ cũng không xong! Với Trương Phi, dẫu có “trăm nghe” cũng không bằng “một thấy”. Trước vấn đề trọng đại, Trương Phi lại hết sức cẩn trọng.
Quan Công thanh minh: “Nếu ta đến bắt đệ, tất phải đem theo quân mã chứ?”.
Trương Phi trỏ tay đằng xa, nói: “Không phải quân mã là gì kia?”.
Sự hiểu lầm đã lên tới đỉnh điểm vì một chi tiết ngẫu nhiên: Lúc ấy, tình cờ tướng Tào là Sái Dương dẫn quân truy đuổi Quan Công đang rầm rầm rộ rộ tiến tới gần.
Để xoá bỏ mối nghi ngờ của Trương Phi, Quan Công chỉ còn cách là chém đầu Sái Dương.
Trương Phi ra điều kiện bất khả kháng là, sau ba hồi trống, Quan Công phải chém rơi đầu tướng của Tào Tháo. Dứt lời, chẳng đợi Quan Công kịp chuẩn bị, Trương Phi lập tức đánh trống. Bao nhiêu uất ức, căm giận của Trương Phi như dồn cả vào cánh tay mà thúc trống. Tiếng trống nhanh như tên bay, tiếng trống mạnh như sấm nổ!
Chỉ sau chưa đầy một hồi trống, đầu Sái Dương đã bị Quan Công chém lăn dưới đất. Tưởng thế là mọi việc đã rõ và câu chuyện nhanh chóng đi đến kết thúc, song thực tế lại diễn ra không đơn giản. Mãi đến khi nghe một tên lính bị bắt kể về lý do Sái Dương đến Cổ Thành là để truy đuổi và trị tội Quan Công vì đã giết cháu ngoại hắn, rồi Trương Phi còn hỏi kĩ việc ở Hứa Đô, bấy giờ Phi mới tin anh là thực lòng. Tác giả vẫn chưa để Trương Phi vội biểu lộ rõ thái độ ngay lúc ấy mà cho tới lúc đã vào Cổ Thành rồi, nghe hai chị dâu kể lại những việc Quan Công đã trải qua và biết bao khổ nhục mà “chú Hai” phải gánh chịu… thì Trương Phi lúc này mới rỏ nước mắt khóc, rồi thụp lạy Vân Trường.
2. Luận về Trương Phi
‘Nóng nảy và thô lỗ, tinh tế và biết điều’ là hai nét tính cách đối lập, song ở đoạn truyện này, chúng lại xuất hiện trong cùng một nhân vật: Trương Phi.
Trương Phi đã từng dùng mưu mẹo tinh vi để bắt sống Lưu Đại, tướng giỏi của Tào Tháo và bắt sống Nghiêm Nhan ở đất Ba Thục mà không hề làm hao tổn một binh sĩ. “Thô trung hữu tế” – trong cái thô có cái tinh tế là hai nét tính cách đối lập nhưng lại vô cùng thống nhất biện chứng trong con người Trương Phi. Thô lỗ và tinh tế ở đây đều là biểu hiện cho lòng trung thành tuyệt đối của Trương Phi. Với Trương Phi, trong tình huống ở Cổ Thành, việc xuống tay hạ thủ Quan Công có lẽ còn dễ hơn, đơn giản hơn là kiểm nghiệm lòng trung thành của Quan Công. Cái khéo léo của tác giả là đã tạo ra những tình huống để cho cả hai nét trái ngược trong tính cách Trương Phi cùng bộc lộ vừa tự nhiên, vừa sinh động, hấp dẫn… Tất cả những tình tiết ấy đều có vai trò làm nổi bật trí dũng và tấm gương Trung Nghĩa ở con người Trương Phi.
3. Luận về Quan Công
Trong đoạn truyện kể về hồi trống ở Cổ Thành, Quan Công tỏ ra rất độ lượng và từ tốn, có thể khái quát về nhân vật anh hùng này bằng một câu thành ngữ: “Tài đức vẹn toàn” – mang đậm phong thái mẫu mực của bậc quân tử theo triết lý Nho gia, thể hiện qua các chi tiết nổi bật như:
Chấp nhận sống cảnh khổ nhục bất đắc chí: “Thân tại Tào doanh, tâm tại Hán” để bảo hộ, chở che cho hai chị dâu (vợ của Lưu Bị) – Đó là: “Nhân”.
Quan Công ngạc nhiên và hốt hoảng trước cách xử sự của Trương Phi, thái độ hết mực nhún nhường khiêm tốn, khoan dung độ lượng, thanh minh trước người em nóng nảy, cầu cứu hai chị dâu, chấp nhận điều kiện thử thách khắc nghiệt của “chú Ba” để tự minh oan mà không hề biểu thị thái độ bất mãn – Đó là: “Lễ”.
Điều thú vị là tác giả đã đặt Quan Công trong quan hệ đối xứng với Trương Phi. Người đời khen Quan Công là bậc “anh hùng tuyệt nghĩa”. Nhưng chữ “Nghĩa” cũng có hai mặt: Trung nghĩa và Tín nghĩa. Trung nghĩa là lòng trung thành với vua, với lý tưởng phò nhà Hán… Về mặt này, Quan Công tỏ ra vô cùng kiên định. Tín nghĩa là sự gây dựng lòng tin và tuân thủ chữ tín trong mối quan hệ giữa bạn bè, anh em… Về điểm này Quan Công cũng thể hiện rất xuất sắc.
Nỗi oan của Quan Công cũng là nỗi oan đặc biệt: Làm công việc vì chủ tướng nhưng lại bị rơi vào hoàn cảnh éo le trái với khí phách của kẻ anh hùng, phải tự minh oan bằng tài nghệ và lòng dũng cảm phi thường nhưng không hề mảy may nửa lời oán trách và vẫn một mực đối đãi chu toàn trên dưới, không bao giờ cô phụ chủ tướng, anh em – Đó là: “Nghĩa”.
Để bảo vệ hai chị dâu đến được Cổ Thành, Quan Công đã phải vượt qua bao thử thách và nguy nan (năm cửa ải). Những kẻ cản đường trong hành trình gay go này đều là các danh tướng của địch. Còn tại Cổ Thành, oái oăm thay, kẻ cản đường quyết liệt lại chính là người anh em kết nghĩa – Trương Phi! Có thể coi Cổ Thành là cửa ải thứ sáu nhưng đó là cửa ải tinh thần. Cửa ải này không chỉ khảo nghiệm lòng trung nghĩa, mà cao hơn, nó khảo nghiệm cả về trí huệ, đức độ và khả năng khéo léo trong xử lý tình huống của Quan Công… Với một vị tướng mà “tài nghệ áp đảo quần hùng” như Quan Công, vượt qua năm cửa ải kia còn dễ hơn nhiều!
Trong cái thế tình ngay lý gian thì việc biện bạch, giải quyết thông suốt những mắc mớ trong tư tưởng, tình cảm cho một người nóng nảy, cố chấp nhưng cũng thân thủ phi phàm, sức đả ngàn quân và rất đỗi mưu trí như Trương Phi thì quả là cực khó! Nhưng bằng trí huệ và lối cư xử bình tĩnh, độ lượng, khoan hòa lại biết thi triển sở trường võ nghệ phi phàm đúng nơi, đúng lúc nên Quan Công đã vượt qua được quan ải “khó hơn cả lên trời” này một cách rất đỗi nhanh gọn và nhẹ nhàng – Đó là: “Trí”.
Trong đoạn truyện về hồi trống Cổ Thành, không chỉ có mâu thuẫn chủ yếu giữa Trương Phi và Quan Công mà còn có mâu thuẫn giữa Quan Công và Sái Dương. Tuy đó chỉ là mâu thuẫn thứ yếu song nó cũng không kém phần căng thẳng. Và điều đáng nói hơn là chính nó đã làm cho mâu thuẫn chủ yếu thêm phần gay go quyết liệt: Ba hồi trống là điều kiện, hơn thế đó còn là “vị quan toà” nghiêm khắc có quyền phán xét Quan Công là người trung thành hay phản bội.
Điều kiện ba hồi trống Trương Phi đặt ra là vô cùng khắc nghiệt: Quan Công không những phải chém được đầu Sái Dương mà còn phải chém được trong thời gian nhanh nhất, ngắn nhất!
Mặt khác, Sái Dương là một trong những tướng lĩnh giỏi nhất của Tào Tháo, đã từng nhiều lần công khai biểu thị thái độ không phục và thách thức Quan Công, giờ lại mang quyết tâm rất cao: Quyết trận sinh tử để trả thù cho cháu, đó cũng là thử thách cao hơn núi đối với Quan Công. Nhưng lúc này, khát vọng minh oan đã làm tăng thêm sức mạnh và tài võ nghệ của Quan Công, cho nên Quan Công đã làm được một việc ngoài sức tưởng tượng của Trương Phi là chém rơi đầu Sái Dương chỉ trong nháy mắt. Đến đây vấn đề trung thành hay phản bội của Quan Công đã được làm sáng tỏ – Đó là: “Tín”.
Tuy nhiên, thử mạn đàm sâu hơn chút nữa, cho dù tài năng và đức độ của Quan Công – Quan Vân Trường có được La Quán Trung ca ngợi qua bao nhiêu nghìn trang sách đi chăng nữa, kỳ thực điều đó cũng không nằm ngoài nội hàm của ba chữ Chân-Thiện-Nhẫn:
– Bậc quân tử không nói hai lời, không ăn ở hai lòng, không thờ hai chủ, coi trọng lời hứa hơn cả sinh mệnh của chính mình… Đó chính là một phương diện biểu hiện của “Chân”;
– Bậc quân tử khi gặp hoàn cảnh éo le ngang trái, khi chịu oan khuất thiệt thòi, khi gặp chuyện bất bình chẳng như ý muốn vẫn không trách trời, không trách đất, không trách người, mà luôn một mực hòa ái khoan dung, lấy đức phục chúng, dùng thiện đãi người… Đó chính là một phương diện biểu hiện của “Thiện”;
– Luận về võ công, tài đức hay thứ bậc thì Quan Công không hề có điểm nào là thua kém Trương Phi. Thế yếu hơn người mà chịu nhường nhịn người đã là khó; Thế mạnh ngang người mà chịu nhường nhịn người thì đúng là rất khó; Thế mạnh hơn người mà nhường nhịn được người, lúc gặp chuyện bất bình, khi chịu khuất nhục sỉ mắng, uy hiếp… mà tâm thái vẫn điềm tĩnh bao dung, khoan hòa độ lượng, không chút oán giận đối với kẻ đang muốn gây sự với mình… Làm được đến như vậy thì quả thực là vô cùng khó. Nếu làm được đến như vậy thì người này chẳng phải là bậc đại quân tử hay sao? Đó cũng là một phương diện biểu hiện của “Nhẫn”.
Bởi vậy, Hồi trống tại Cổ Thành dù mang đậm không khí trận mạc song rất khác tiếng trống trận thông thường. Nó đã trở thành một biểu tượng cho lòng trung nghĩa, tinh thần dũng cảm, cho thái độ công minh chính trực, và hơn cả, nó là biểu tượng cho đức độ và tài năng của Quan Công.
4. Thay cho lời kết
Tình tiết truyện “Hồi trống Cổ Thành” có kết cấu hoàn chỉnh như một vở kịch đầy kịch tính. Đây là một đặc điểm trong nghệ thuật kể chuyện của tiểu thuyết cổ điển mà mỗi chương hồi thường là một câu chuyện có mở đầu và kết thúc. Phần trình bày giới thiệu nhân vật, sự việc, hoàn cảnh. Phần mở mối ở đây là từ sự hiểu lầm dẫn đến mâu thuẫn giữa Trương Phi và Quan Công. Phần phát triển là sự xuất hiện đột ngột của Sái Dương, đánh dấu đỉnh điểm của mâu thuẫn. Việc Quan Công chém rơi đầu Sái Dương là điểm mở nút khiến cho mâu thuẫn được giải quyết.
Sau khi tác giả giới thiệu nhân vật và sự việc thì mở ra mâu thuẫn, rồi mâu thuẫn được đẩy lên đỉnh điểm và được giải quyết bằng một hành động quyết liệt.
Chỉ qua một đoạn truyện ngắn là “Hồi trống Cổ Thành” nhưng hai nhân vật Quan Công và Trương Phi đã được tác giả La Quán Trung khắc hoạ nổi bật như biểu tượng sáng ngời về lòng tín nghĩa, sự trung thực, chân thành của những người anh hùng tài năng xuất chúng với phẩm đức chân chính thuần thiện, khoan hòa và dung nhẫn của bậc trượng phu xưa. Là tiểu thuyết khai thác đề tài trận mạc nhưng Tam quốc diễn nghĩa đã để lại rất nhiều bài học sâu sắc về luân lý, đạo đức và lối sống, cách đối đãi hành xử cao đẹp của người quân tử phương Đông… Phải chăng đó cũng chính là nguyên do khiến Tam quốc diễn nghĩa luôn được coi là một trong “Tứ đại danh tác” có âm hưởng trường tồn trên dải đất Trung Nguyên ngàn năm văn vật với biết bao sự tích Thần truyền?
Đường Phong