Nguyễn Kỳ là vị trạng nguyên nổi tiếng thời vua Mạc Hiến Tông, từng lập nhiều công trạng với triều đình và đất nước. Có câu chuyện tình rất thi vị giữa Trạng nguyên Nguyễn Kỳ và cô đào hát được kể lại như sau…
Hồi ấy mẹ Kỳ mất sớm, cha lấy vợ khác, Kỳ bị dì ghẻ hành hạ ác nghiệt nên phải bỏ nhà mà đi. Lang thang khắp nơi, Kỳ gặp một cụ cử, cụ cử cảm mến tài năng của chàng nên cho ở lại nhà và cho học chữ. Vốn thông minh, Kỳ không những theo kịp các bạn mà còn nổi tiếng giỏi văn thơ.
Một hôm Kỳ theo bạn học đi xem ca múa, vì tủi phận cơ hàn nên chàng đứng trong góc nhà xem, nhưng không ngờ vẫn lọt vào mắt xanh của cô đào hát. Cô đào hát trông thấy người học trò tuy nghèo nhưng có vẻ thông minh và đàng hoàng, hôm sau khi Kỳ đang ngồi đọc sách thì cô đào đem 10 nén bạc đến làm quen. Kỳ nhất định không nhận, nhưng cô nói là chàng cần để lo học hành và muốn giúp, cô để đó và đi về.
Cách ít lâu, nàng trở lại, rồi trở lại thêm lần nữa. Hai bên dần dần quen nhau. Một hôm, không còn tự chủ được trước người con gái đẹp, giọng thướt tha, Kỳ làm một cử chỉ suồng sã mặc dù tỏ ra hối hận ngay lúc ấy. Nhưng cô đào nghiêm nghị trách:
– Anh chớ vội tưởng lầm, em tìm đến anh vì trọng người đứng đắn, vì nghĩ đến tương lai, muốn tìm nơi nương tựa lâu dài, anh đừng nghĩ em là phường bậy bạ.
Từ đó Kỳ càng kính trọng cô đào hơn, và cô vẫn giúp chàng qua cơn túng thiếu.
Trước ngày lên đường đi thi, Kỳ muốn biết tông tích cô đào, muốn liên lạc với cô sau này, nhưng cô chỉ nói:
– Sau này nếu anh không quên em, thì em sẽ tìm đến với anh, nếu anh quên em, thì hỏi tông tích em cũng vô ích. Phần em, em không đòi anh hứa gì cả, chỉ có Trời biết lòng em.
Khi Kỳ thi đỗ trở về quê, cha chàng bắt kết hôn với người mà ông coi là môn đăng hộ đối. Kỳ nhất quyết từ chối, thà chết còn hơn phụ bạc người đã một lần yêu thương giúp đỡ mình. Nhưng cha chàng cũng nhất định không chịu cho quan chức kết duyên với cô ả đào, không nhận ả đào làm con dâu. Nguyễn Kỳ đau khổ, nhưng phận làm con không biết làm thế nào, nên chàng đành phải lấy vợ theo ý cha.
Năm sau, chàng ra kinh đô thi tiến sĩ, cô đào mang đủ thứ đến thăm. Thấy Kỳ có vẻ ngượng ngùng, cô hiểu ngay, và từ biệt hẳn.
Nguyễn Kỳ thi đỗ, làm quan trong triều, đi sứ bên Tàu, dẹp loạn ở Hải Dương, được vua ban thưởng tước “quận công”. Danh vọng cao, tiền bạc sẵn, con cái đông, nhưng Kỳ luôn nhớ tới ân tình của cô đào hát xưa, cho người dò hỏi khắp nơi nhưng không gặp.
Một hôm, trong bữa tiệc tại nhà người bạn, Kỳ tình cờ gặp lại cô đào. Bấy giờ nàng đã có chồng, chồng nàng làm lính nhưng nay đã tử trận, chỉ còn mẹ già, nàng phải trở lại nghiệp hát để nuôi mình và nuôi mẹ.
Nguyễn Kỳ cố mời hai mẹ con về ở trong dinh. Với hoàn cảnh khó khăn còn mẹ già phải chăm sóc, hai mẹ con lại không nơi nương tựa… nàng nghĩ thương mẹ nên đành chấp nhận. Kỳ dành cho hai mẹ con ngôi nhà riêng, và không để cho thiếu thốn vật gì. Một năm sau bà cụ mất, Nguyễn Kỳ cho chôn cất trọng thể. Xong xuôi nàng cảm ơn và xin phép từ biệt. Nguyễn Kỳ không giữ lại được, nài nỉ nàng nhận lấy vài nén bạc, nàng cũng từ chối mà ra đi.
***
Với đặc điểm tự nhiên, người phụ nữ luôn mong muốn có một đấng quân tử của lòng mình để làm nơi chốn nương tựa, chăm sóc và yêu thương. Gọi là nương tựa nhưng không hẳn là nương tựa, mà do đặc điểm tự nhiên giữa nam và nữ nên mới có sự phân công vai trò khác nhau trong gia đình và xã hội. Con người cao quý hay không không nằm ở thân phận và hoàn cảnh, những người phụ nữ đáng quý như cô đào trong câu chuyện trên cũng không phải là hiếm có.
Sức mạnh của thục nữ hay quân tử không nằm ở đặc điểm tự nhiên “nam cương nữ nhu” của con người mà nằm ở ý chí, sự ước thúc bản thân theo những tiêu chuẩn đạo đức cao. Cô đào hát tuy làm nghiệp cầm ca dễ tiếp xúc với nhiều người, nhưng không vì thế mà khí chất, sự tự trọng, sự tôn nghiêm của bản thân bị giảm đi. Đó cũng không phải chỉ nằm ở lễ giáo bề ngoài cho phù hợp với hoàn cảnh, mà hoàn toàn là khí chất toát ra từ tính cách của người có đạo đức cao với nội tâm mạnh mẽ.
Thiên Cầm
Sưu tầm
Video: Đạo nghĩa vợ chồng trong văn hoá truyền thống