Trịnh Hòa là một trong những đô đốc nổi tiếng nhất trong lịch sử Trung Hoa, được nhiều người biết đến vì những chuyến du hành mang về nhiều đặc sản và châu báu. Với thân phận là sứ giả của hoàng đế Minh Thành Tổ, ông đã dẫn đầu những chuyến du hành vượt biển đầy kịch tính.
Trịnh Hoà, sinh năm 1371 ở châu Côn Dương, Vân Nam (nay là huyện Ninh, Côn Minh) trong một gia đình người Hồi theo đạo Islam. Nguyên tên ông là Mã Hoà, lấy theo tên một thành phố, tên hồi nhỏ là Tam Bảo. Khi còn nhỏ, ông thường được nghe cha kể về những chuyến đi nước ngoài. Năm ông 11 tuổi, Minh Thái Tổ Chu Nguyên Chương phát động cuộc chiến tranh thống nhất Vân Nam. Ông được đem tiến cung làm thái giám, rồi làm cận thị cho Yên vương Chu Đệ, con thứ 4 của Chu Nguyên Chương.
Trong suốt thời gian này, Trịnh Hòa đã thể hiện bản lĩnh của một sĩ quan chỉ huy có trách nhiệm khi hộ tống chủ nhân thực hiện nhiều chiến dịch quân sự lớn nhỏ. Hơn thế, nhờ lòng trung kiên và tài lãnh đạo tuyệt vời, Trịnh Hòa sớm trở thành một trong những người thân tín nhất của Yên vương Chu Đệ.
Thiết lập đội chiến hạm chở vàng bạc
Tháng 8 năm 1399, Yên vương Chu Đệ đem quân chống lại Minh Huệ Đế (Chu Doãn Văn), hoàng đế thứ hai của Nhà Minh, đồng thời cũng là cháu trai của ông. Bằng kinh nghiệm chinh chiến dày dạn của mình, Yên vương Chu Đệ mau chóng đánh bại quân triều đình, tiến chiếm Nam Kinh, lên ngôi Hoàng đế, tức là Minh Thành Tổ (1402).
Trong văn thư chính thống, người ta nói rằng Minh Huệ Đế đã bỏ mạng trong một vụ hỏa hoạn xảy ra trong cung điện đế vương. Tuy nhiên, một số người cho rằng Minh Huệ đế đã giả dạng làm sư bỏ trốn đến vùng Đông Bắc Á.
Vì vậy, người ta đưa ra giả thuyết rằng những chuyến du hành chở đầy châu báu của Trịnh Hòa được bảo trợ bởi Minh Thành Tổ là có ý định tìm kiếm Hoàng đế bị truất phế. Tuy nhiên, ngày nay các nhà sử học cho rằng mục đích chính của những chuyến du hành là biểu dương sự giàu có và quyền lực của nhà Minh đối với thế giới.
Năm 1403, Minh Thành Tổ ra lệnh xây dựng đội chiến hạm, mỗi chiếc dài 121,9 mét và rộng 56,7 mét, vượt trội so với chiều dài chỉ vỏn vẹn 17,7 mét của con tàu lớn nhất (Santa Maria) trong hải đội Columbus phát hiện ra châu Mỹ sau này.
Tháng 6 năm 1405, Trịnh Hoà chỉ huy 317 chiến thuyền cùng hơn 27.870 người tổ chức thành một hạm đội viễn dương, xuất phát từ cảng Tô Châu Lưu Gia, lần đầu tiên đi sứ phương Nam. Trên thuyền có cả những giáo sĩ, phiên dịch viên, binh lính, thợ thủ công, bác sĩ và nhà khí tượng học. Ngoài ra, những con tàu chất đầy hàng hóa xa hoa, bao gồm tơ lụa, đồ sứ cũng như những món đồ vàng bạc.
Gần 100 năm sau đó, ở Tây Ban Nha, Christopher Columbus cũng tiến hành một cuộc thám hiểm tương tự, tìm đường đến châu Á từ phía Tây. So với đoàn thuyền của Trịnh Hòa, hạm đội của Columbus có quy mô nhỏ hơn rất nhiều, chỉ gồm 90 thủy thủ đoàn, nghĩa là ít hơn hạm đội của Trịnh Hòa tới 300 lần.
Những chuyến du hành đáng nhớ
Chuyến du hành đầu tiên đã đưa Trịnh Hòa đến thành Calicut, phía Tây Bắc Ấn Độ, thủ phủ của gia vị, nơi bột gia vị bạch đậu khấu, cây quế, và tiêu được thu mua. Trước khi đến Calicut, chiến hạm đã du hành đến nhiều khu vực ở phía Đông Nam châu Á, bao gồm Chăm Pa (phía Nam Việt Nam), khu trung tâm mua sắm Siam (Thái Lan), Vương quốc Malacca và Java.
Trên đường trở về Trung Hoa khi qua Cựu Cảng, Trịnh Hòa gặp một thủ lĩnh cướp biển tên là Trần Tổ Nghĩa. Hắn chiếm lấy một hòn đảo, tập hợp được một toán cướp biển, chuyên môn cướp đoạt các tài vật của thương nhân. Lần này, nghe nói hạm đội của Trịnh Hoà mang theo nhiều tài vật quý giá sắp qua, hắn nổi máu tham, lại muốn cướp đoạt. Nhưng mưu mô của hắn đã bị dân bản địa phát hiện. Người ta tìm đến hạm đội của Trịnh Hoà để tố cáo.
Trịnh Hoà có tới 2 vạn binh lính, liền lệnh cho đại thuyền tản ra, dừng lại ở cửa khẩu Cựu Cảng, lại cho binh lính trên thuyền chuẩn bị súng đạn đầy đủ. Đêm khuya, mặt biển yên tĩnh, gió nhẹ, Trần Tổ Nghĩa dẫn đầu mấy chục thuyền cướp biển chuẩn bị tập kích. Chỉ nghe thấy Trịnh Hoà đang ở trên thuyền, rồi một tiếng pháo nổ, toàn bộ bọn cướp đều bị bao vây. Quân Minh người đông thế mạnh, lại có sự chuẩn bị từ trước, nhanh chóng đánh bại bọn Trần Tổ Nghĩa. Binh sĩ trên thuyền lớn đem đốt hết thuyền bè của bọn cướp. Trần Tổ Nghĩa muốn chạy cũng không thoát, đành chịu trói.
Trịnh Hoà đem Trần Tổ Nghĩa đưa về nước, đến kinh thành nộp cho Minh Thành Tổ. Sứ giả các nước sau đó cũng hội kiến Minh Thành Tổ, dâng những lễ vật quý. Minh Thành Tổ thấy Trịnh Hoà đi sứ hoàn thành nhiệm vụ xuất sắc thì rất vui vẻ.
Sau đó, từ giữa năm 1408 và 1433 Trịnh Hoà lại lần lượt thực hiện 6 chuyến đi nhằm mục đích mở rộng ảnh hưởng của Trung Hoa, tăng cường buôn bán với các nước. Đoàn thuyền của Trịnh Hoà đã mang tới các nước một lượng lớn đồ sứ, đồ đồng, đồ sắt, vàng bạc và nhiều đồ tinh xảo bằng tơ lụa, gấm vóc. Ở chiều ngược lại, ông cũng đã mang về Trung Hoa những sản vật đặc biệt của các nước Á, Phi như hồ tiêu, ngà voi, đá quý, thuốc nhuộm, lưu huỳnh, hương liệu, cây dừa, hươu cao cổ, sư tử, lạc đà, báo kim tiền và nhiều động vật quý hiếm khác. Những chuyến đi của Trịnh Hòa đã thúc đẩy sự giao lưu kinh tế giữa Trung Quốc với các nước Á, Phi.
Đoàn thuyền của Trịnh Hoà mỗi lần dừng chân ở một địa phương nào đều có thái độ hữu nghị, giao lưu bằng hàng hoá, mọi việc đều trao đổi bình đẳng. Đồng thời ông còn chú ý tìm hiểu phong tục tập quán, tôn trọng dân địa phương. Vì thế ở các nơi đoàn đi qua, mọi người đều có ấn tượng tốt đẹp. Trong chuyến đi lần thứ ba đến Tư Lý Lan, ông còn đem các đồ thờ cúng bằng vàng bạc, lụa màu, gấm thêu cúng dường cho các chùa chiền trên đảo, lại đặt bia đá làm kỷ niệm.
Đến nơi nào, Trịnh Hòa cũng được người dân các nước hoan nghênh. Như người Bà La Châu: “Hễ thấy người Trung Quốc đến đâu, đều yêu mến, mời về nhà mình thết đãi như với người bạn cũ”. Cho đến ngày nay, người dân nhiều nước còn giữ những đồ sứ đời Minh và coi đó như là báu vật. Ở một số nước Đông Nam Á còn có những địa danh như Tam Bảo Lũng, Tam Bảo Miếu. Thái Lan cũng có Tam Bảo miếu, và Tam Bảo tháp. Nguyên do là bởi Trịnh Hoà còn có tên gọi khác là Tam Bảo thái giám.
Sau khi Trịnh Hoà vượt biển thành công, nhiều nước đã cử sứ đoàn tới Trung Quốc bàn việc thông thương. Quốc vương các nước Tượng Bột Ni (Gia Lý Man Đan), Phi Luật Tân, Mã Lai Á còn đích thân tiến hành những chuyến thăm hữu nghị đến Trung Quốc.
Đánh mất sự ủng hộ ở Trung Hoa
Việc Minh Thành Tổ qua đời vào năm 1424 đã làm giảm sức ảnh hưởng của Trịnh Hòa. Trong suốt thời gian trị vì của người kế vị Minh Nhân Tông (Chu Cao Sí) đã không có thêm một chuyến du hành nào được thực hiện. Chuyến đi cuối cùng của Trịnh Hòa được thực thi dưới thời của Hoàng đế Minh Tuyên Tông (Chu Chiêm Cơ), cháu trai của Minh Thành Tổ.
Năm 1431, Trịnh Hòa lên đường thực hiện chuyến hải hành cuối cùng. Một số nhà viết sử cho rằng Trịnh Hòa trở về nhà năm 1433 và chết tại Nam Kinh 2 năm sau đó. Tuy nhiên, theo National Geographic cũng như một số tài liệu khác, ngôi mộ Trịnh Hòa tại Nam Kinh thật ra là mộ giả. Trịnh Hòa có thể đã chết dọc đường và được thủy táng ngoài khơi Malabar (Ấn Độ).
Ngay sau cái chết của Trịnh Hòa, hầu hết tư liệu lịch sử về ông và những chuyến du hành vĩ đại được cho là đã bị phá hủy. Song vẫn có nhiều người trong cộng đồng người Hoa ở Đông Bắc Á tôn kính Trịnh Hòa như là một vị anh hùng dân tộc.
Trịnh Hòa là một viên quan, một người chỉ huy thủy quân chứ không phải là một nhà buôn. Ông chính xác là sứ thần của triều Minh. Những chuyến đi của ông mang nặng tính chính trị hơn là thương mại. Hạm đội Trịnh Hòa cũng rất quy mô, chuyên dụng và tài đi biển của Trịnh Hòa dường như không kém Columbus là mấy. Trong 28 năm, Trịnh Hòa đã đi hơn 50.000 km, đặt chân tới 37 quốc gia, vùng lãnh thổ, từ Đông Nam Á, Trung Đông đến châu Phi. Đó thực sự là những kỳ tích nếu biết rằng nó đã diễn ra cách đây 700 năm.
Bản thân Trịnh Hòa viết về các chuyến đi của mình như sau:
“Chúng tôi đã vượt qua hơn 100.000 lý (50.000 km) giữa vùng nước mênh mông và nhìn thấy trên đại dương những con sóng khổng lồ như trái núi sừng sững phía chân trời. Chúng tôi đã ngắm nhìn những vùng hoang dã ẩn xa trong làn sương khói màu xanh lam. Trong khi các con thuyền của chúng tôi kiêu ngạo giương cánh buồm, giống như các đám mây ngày đêm vẫn tiếp tục cuộc hành trình, giống như những vì sao, vượt qua con sóng hung dữ này như thể đang đi trên một con đường lớn”.
Trong suốt 7 chuyến du hành của mình, Trịnh Hòa không chiếm một mảnh đất nào, không dựng một pháo đài nào, cũng không chiếm lấy bất kỳ của cải gì. Ông thực sự cho nhiều hơn nhận, được đón chào và ngợi khen. Trong lịch sử hàng hải thế giới, chỗ đứng của Trịnh Hòa cũng rất đặc biệt. Trước Columbus hàng trăm năm, ông thực sự đã có một chuyến đi du hành khắp thế giới. Nhiều người còn cho rằng Trịnh Hòa thậm chí đã từng đặt chân đến cả châu Mỹ.
Phương Lâm