Những chất gây nghiện nào mạnh nhất? Câu hỏi này tưởng chừng đơn giản, nhưng câu trả lời lại phụ thuộc vào đối tượng được hỏi.
Từ quan điểm của các nhà nghiên cứu khác nhau, tiềm năng gây nghiện của một chất có thể được đánh giá dựa trên tác hại nó gây ra, giá cả chất đó ngoài chợ đen, mức độ chất đó kích hoạt hệ dopamin (chất dẫn truyền thần kinh) trong não bộ, cảm giác dễ chịu người dùng báo cáo khi dùng chất đó, mức độ chất đó gây nên các triệu chứng cai thuốc (triệu chứng khó chịu xuất hiện trong người khi ngừng sử dụng thuốc), và mức độ dễ dàng một người thử sử dụng chất đó sẽ trở nên bị nghiện.
Còn có các yếu tố khác khi đo lường khả năng gây nghiện của một chất, và thậm chí có những nhà nghiên cứu cho rằng không có chất nào luôn gây nghiện. Trong bối cảnh có nhiều luồng quan điểm khác nhau của các nhà nghiên cứu, có một cách để xếp hạng các chất gây nghiện là thăm dò ý kiến của hội đồng chuyên môn. Năm 2007, Giáo sư David Nutt và các đồng nghiệp của ông đã đề nghị các chuyên gia về chất gây nghiện làm việc đó, và thu được một số kết quả khá thú vị.
1. Heroin
Các chuyên gia của GS Nutt và cộng sự đã xếp heroin là loại chất gây nghiện đứng đầu, với điểm số 2,5/3. Heroin là một chất an thần, giảm đau khiến mức độ dopamin gai tăng lên đến 200% trong hệ thống tưởng thưởng (reward system) của não bộ các động vật thí nghiệm. Ngoài việc là chất gây nghiện nhất, heroin cũng khá nguy hiểm, do liều dùng gây tử vong chỉ cao gấp năm lần liều dùng gây kích thích.
Heroin còn được xếp hạng là loại chất có sức tàn phá lớn thứ hai đối với người sử dụng nói riêng và xã hội nói chung. Thị trường thuốc phiện trái phép, bao gồm heroin, được ước tính có quy mô 68 tỷ USD trên toàn cầu vào năm 2009.
2. Rượu bia
Tuy rằng hợp pháp ở rất nhiều quốc gia trên thế giới, nhưng rượu bia vẫn bị các chuyên gia của GS Nett và cộng sự xếp hạng là chất gây nghiện đứng thứ hai (điểm số 2,2/3). Rượu bia có nhiều tác động đến não bộ, và từ kết quả các thí nghiệm trên động vật trong phòng thí nghiệm, loại chất kích thích này đã gia tăng mức độ dopamin trong hệ thống tưởng thưởng của não bộ lên đến 40-360% – mức độ gia tăng dopamin tương thích với liều dùng rượu bia của các động vật (thí nghiệm).
Khoảng 22% những người từng uống rượu bia sẽ phát triển sự lệ thuộc vào nó tại một thời điểm nào đó trong đời. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) ước tính đã có khoảng 2 tỷ người sử dụng rượu bia vào năm 2002 và có hơn 3 triệu người tử vong trong năm 2012 do sự tàn phá của rượu bia đối với cơ thể. Rượu bia cũng đã được các chuyên gia khác xếp hạng là chất có sức tàn phá mạnh mẽ nhất.
3. Cocain
Cocain tác động trực tiếp lên cơ chế sử dụng dopamin của não bộ để truyền dẫn tín hiệu giữa các nơ-ron thần kinh. Về cơ bản, cocain ngăn chặn các nơ-ron ngắt các tín hiệu truyền dẫn của dopamin, dẫn tới sự kích hoạt bất thường các đường dẫn trong hệ thống tưởng thưởng của não bộ. Trong các thí nghiệm trên động vật, cocain đã làm gia tăng mức độ dopamin lên gấp ba lần mức độ trung bình. Ước tính có khoảng 14-20 triệu người trên thế giới sử dụng cocain, và trong năm 2009 thị trường cocain có giá trị khoảng 75 tỷ USD.
Cocain dạng đá đã được các chuyên gia xếp hạng là chất có sức tàn phá đứng thứ ba, trong khi cocain dạng bột, vốn gây kích thích nhẹ hơn, có sức tàn phá đứng thứ năm. Khoảng 21% những người từng thử dùng cocain sẽ bị lệ thuộc vào nó tại một thời điểm nào đó trong đời. Cocain tương tự như những chất kích thích gây nghiện khác, ví như methamphetamine – vốn đang ngày càng trở thành một vấn nạn do sự phổ biến tràn lan của nó – và amphetamine.
4. Barbiturate (‘thuốc giảm đau’)
Barbiturate là một dòng thuốc ban đầu được sử dụng để điều trị chứng lo âu và mất ngủ. Loại thuốc này tác động đến khả năng truyền dẫn tín hiệu hoá học trong não bộ, làm ngừng hoạt động một số khu vực não bộ khác nhau. Tại các mức liều dùng thấp, barbiturate tạo cảm giác lâng lâng, nhưng tại các mức liều dùng cao, loại thuốc này có thể gây tử vong do tác dụng ức chế hô hấp.
Tình trạng nghiện barbiturate từng trở nên khá phổ biến do loại thuốc này có thể dễ dàng kiếm được từ việc kê đơn, nhưng đã giảm thiểu đáng kể do xuất hiện các loại thuốc thay thế khác. Điều này nhấn mạnh vai trò của yếu tố hoàn cảnh trong việc gây nghiện: nếu một chất gây nghiện không dễ kiếm, thì nó sẽ ít gây hại hơn. Các chuyên gia của ông Nutt và cộng sự đã xếp barbiturate là loại chất gây nghiện đứng thứ tư.
5. Nicotin
Nicotin là thành phần gây nghiện chính trong thuốc lá. Khi một người hít phải khói thuốc (chủ động hoặc bị động), nicotin nhanh chóng được phổi hấp thụ và đưa lên não. Tuy các chuyên gia của ông Nutt và cộng sự xếp hạng nicotin (thuốc lá) là chất gây nghiện đứng tận thứ 12, nhưng có nhiều lý do để tin rằng nicotin là một chất gây nghiện rất mạnh.
Thuốc lá có thể yếm bùa bạn. (Ảnh: Anton Raath/flickr)
Hơn hai phần ba người Mỹ từng hút thuốc lá đã báo cáo việc trở nên lệ thuộc vào nó trong đời. Năm 2002, WHO ước tính có hơn 1 tỷ người hút thuốc trên thế giới và chất gây nghiện này ước tính sẽ cướp đi sinh mạng của hơn 8 triệu người dân mỗi năm từ năm 2030. Các loài động vật thí nghiệm tỏ ra khá nhạy cảm khi từ chối hít khói thuốc lá. Tuy nhiên, các con chuột (thí nghiệm) vẫn chọn ấn nút để bơm nicotine trực tiếp vào máu, và điều này sẽ khiến mức độ dopamin trong hệ thống tưởng thưởng của não bộ tăng lên khoảng 25-40%.
Sau khi xem xong 5 loại chất gây nghiện ở trên, hi vọng bạn sẽ quyết tâm hơn để không díu líu với chúng, hoặc để cai chúng một cách dứt khoát. Khoái cảm chúng mang lại chỉ là nhất thời, nhưng sự huỷ hoại cơ thể và thần kinh, thậm chí nhân cách, thì là vĩnh viễn.
Tác giả: Eric Bowman, The Conversation.
Đăng tải với sự cho phép. Xem bài gốc ở đây.
Hoàng Sâm biên dịch
Xem thêm: