“Tình bằng có cái trống cơm” có lẽ là bài hát duy nhất về một loại nhạc cụ cổ truyền của dân tộc Việt Nam, thường thấy nhiều trong lễ hội mùa xuân. Hầu hết các bài dân ca của Việt Nam có giai điệu buồn hoặc ngậm ngùi kể lể, chỉ một số bài là có tiết tấu nhanh, giai điệu vui tươi và nhí nhảnh, “Trống cơm” là một trong số đó.
Cũng như chiếc đàn bầu, cây sáo trúc… trống cơm đã góp phần tạo nên bản sắc của nhạc cụ cổ truyền Việt Nam. Đã bao lần những âm thanh kỳ diệu phát ra từ những nhạc cụ giản đơn ấy làm nức lòng bè bạn trên thế giới cũng như người Việt Nam đang sống ở nước ngoài tha thiết nhớ về cội nguồn mỗi khi tết đến xuân về.
Trống cơm – Dàn nhạc khoa Kèn gỗ – chương trình kỷ niệm 60 năm thành lập Học viện Âm nhạc Quốc gia
Đã có từ rất lâu đời và được dùng phổ biến nhất trong dân tộc Kinh, trống cơm nay vẫn còn được sử dụng trong các dịp tế lễ, đám rước và nhất là dùng trong lễ hội. Về cái nôi của nó, có nguồn tư liệu cho rằng từ chữ phạn cổ (phạn là cơm, cổ là trống trong tiếng Hán) mà thành tên trống cơm.
Nền nã thanh tao đầy bản sắc dân gian Việt: Trống Cơm – Như Quỳnh, Shayla, Thanh Trúc
Nhưng, với cách hiểu trong dân gian, thì từ việc trước khi sử dụng, người điều khiển trống thường lấy hai nắm cơm nhỏ đã nghiền nát đắp vào giữa hai mặt trống mà thành tên gọi nôm na: trống cơm.
Trống cơm (Dân ca Việt Nam) – Nhạc sĩ Trần Mạnh Hùng làm mới bằng bè giao hưởng đệm
Còn một cách lý giải khác về tên gọi của loại trống này, xuất phát từ một câu chuyện tình của đôi trai gái không kém phần tiếc nuối. Tục truyền rằng ở một vùng nọ có một nho sinh nghèo nhưng ham học, thi mãi mà không đỗ khoa bảng.
Gần nhà chàng có cô con gái một phú hộ trong vùng, cảm thương trước chàng học trò nghèo, cô gái tìm cách giúp đỡ bằng cách hàng ngày sai đầy tớ đem cơm tới cho chàng và khuyên chàng tiếp tục theo đuổi việc học hành.
Rồi một ngày kia, chàng thấy không duyên số với đường công hầu danh tướng thì phải chuyển sang nghề khác. Bất cứ nghề gì cũng tốt đẹp cả miễn đừng làm điều gì phi nghĩa chàng quyết chí đi xa để học về âm luật.
Khi từ giã, cô gái trao cho chàng cây thoa làm kỷ vật, cùng những lời nhắn nhủ để mong sao chàng trai sau này công thành danh toại, còn chuẩn bị bạc nến làm lộ phí. Chàng nho sinh cảm kích trước tấm lòng bao dung và nhân hậu của cô gái mà đã quyết chí đi học hành ở nơi xa. Trong ba năm, chàng đeo đuổi môn âm nhạc và đã thành tài, trở thành người đứng đầu một phường hát.
Nhớ tới người con gái xưa cô gái và công lao của cô đã giúp mình trở thành người có ích, chàng trở về nơi xưa chốn cũ thì đau đớn thay, cô gái vừa rời trần thế.
Không sao tả được tấm lòng đối với người xưa cùng những lời hứa hẹn, chỉ trong một đêm chàng sáng tạo ra một loại trống nhỏ và dài, hai mặt trống đính hai nắm cơm nhỏ gợi nhớ lại kỷ niệm sâu xa và cao đẹp là ngày xưa nàng đã cho người đưa cơm giúp chàng vượt qua cơn nghèo khó. Lấy vuông vải trắng buộc vào trống và đeo lên cổ như để tang và vỗ mười ngón tay lên mặt trống có đính cơm phát thành tiếng “bập bung”. Tiếng bập bung nghe đục mà trầm ấy hòa với tiếng nhạc của phường nhạc bát âm thay cho lời chàng muốn nói. Câu chuyện dân gian này là một cách giải thích nguồn gốc và tên gọi của trống.
Trống Cơm – Kateryna Myronyuk, người Ukraine và cây đàn Bandura biểu diễn đã đưa dân ca Việt ra với thế giới
Cho dù có nhiều lý giải khác nhau về tên gọi nhưng trống cơm vẫn là một nhạc cụ độc đáo của dân tộc Việt Nam và đã được sử dụng cách đây khá lâu. Có tài liệu cho rằng trống được sử dụng từ thế kỷ XI (đời Lý).
Nhưng có ý kiến khác lại cho rằng ở đời Lê (vua Lê Thánh Tông) niên hiệu Hồng Đức (1470), trống cơm mới xuất hiện trong những dàn nhạc giáo phường của tư nhân, lúc đó mỗi phường nhạc cũng gồm tám loại nhạc cụ: một dùi tre, một ống sáo, một cây nhị quyền, một trống cơm, một đàn đáy do năm người điều khiển với một phách, một sinh tiền, một trống con một mặt, do ba nữ nhạc công vừa hát vừa giữ nhịp.
Trống cơm Hợp xướng, bạn đã nhìn những khuôn mặt trẻ ngoại quốc hợp xướng dân ca Việt bao giờ chưa?
Trống cơm chỉ có mặt ở trong dàn nhạc của dân chúng, còn trong nhã nhạc thì ta chỉ thấy nhạc cụ gồm: một trống lớn, một kèn, một long sinh, một long phách, một sáo trúc, một trống mảnh, một sinh tiền và một đàn (có thể từ ba, bốn đến nhiều dây).
Về hình dáng, trống cơm có hình ống tròn, hơi thu lại ở hai đầu, giữa tang trống hơi phình ra. Cũng như các loại trống khác, trống cơm cũng làm bằng gỗ mít, từ khúc gỗ mít đã được đục khoét ở giữa để làm thành tang trống.
Hai mặt trống có đường kính khoảng 15cm, mặt làm bằng da trâu hay da bò được căng và ghim vào tang trống bằng đinh tre. Vòng quanh phía ngoài mặt trống có vòng đai bằng mây hoặc da căng kéo từ mặt trống bên này sang mặt trống bên kia, dây này có tác dụng điều chỉnh độ căng chùng của mặt trống. Chiều dài của trống cơm khoảng 60 – 70cm.
TRỐNG CƠM – Bình dị và đầy chất truyền thống với dàn Hòa tấu nhạc cụ Dân tộc.
Tuy nhiên, ở một vài nơi như Đình Bảng, Tiên Sơn (Bắc Ninh) hay Phù Đổng, Gia Lâm (Hà Nội) có khi nhạc công sử dụng lại không đính cơm lên mặt trống. Vì mặt trống có đính cơm do vậy mà âm thanh của trống phát ra hơi đục trầm, khi cơm còn dẻo mềm thì âm vang hơn, khi cơm khô cứng thì giảm vang.
Tính chất độc đáo của trống cơm là ở chỗ tuy thuộc bộ gõ nhưng không phải dùng dùi trần hay dùi bọc để gõ từ đó phát ra âm thanh, mà dùng tay để điều khiển, vỗ lên mặt trống.
Vui tươi hồn nhiên nhí nhảnh của trẻ thơ: Trống Cơm – Nhóm Hoa Mặt Trời
Là một loại nhạc cụ cổ truyền của dân tộc, cho đến nay, chiếc trống cơm vẫn được sử dụng trong các phường bát âm, các buổi lễ, đám rước, nó còn được dùng trong dàn nhạc hát chèo cổ truyền. Không chỉ người lớn mà các em thiếu nhi cũng thích và biết sử dụng.
Giai điệu vui tươi nhí nhảnh của “Trống cơm”, ai cũng thấy quen thuộc, nhưng ít ai biết câu chuyện ra đời trầm lắng của nhạc cụ truyền thống này. Với tính chất độc đáo từ hình dáng, âm thanh đến cách biểu diễn, gần đây đã được đưa vào đệm nhịp trong nhiều dàn nhạc dân tộc, trống cơm thật sự góp phần vào việc bảo tồn và phát triển bản sắc của dân tộc trong lĩnh vực văn hóa nghệ thuật của nước nhà./.
Trống cơm – Sâu lắng âm điệu đàn bầu – Nhạc sĩ Phạm Đức Thành
Giai điệu mượt mà qua tiếng Violon: Trống Cơm – Dàn nhạc giao hưởng Học viện âm nhạc Việt Nam
Kỳ Văn (Tổng hợp)