Trịnh Công Sơn được coi là một trong những nhạc sĩ lớn nhất của âm nhạc đại chúng, Tân nhạc Việt Nam với nhiều tác phẩm rất phổ biến. Trong sự nghiệp sáng tác của mình, ông để lại cho đời những nhạc khúc bất hủ mà với những người yêu nhạc, lắng nghe nhạc Trịnh để thấy ‘’thấm’’ hơn với đời. Một trong những ca khúc hay nhất có Một cõi đi về.
Một cõi đi về là một ca khúc được đánh giá là có chiều sâu và ở tầm nhận thức khá cao trong cảnh giới tư tưởng của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn. Bởi nó thể hiện phần nào thế giới tâm linh trong ông, và đây cũng là tác phẩm mà ông tâm đắc nhất trong sự nghiệp âm nhạc của mình.
Nhạc của Trịnh Công Sơn được nhiều ca sĩ thể hiện, nhưng thành công hơn cả là Khánh Ly và Hồng Nhung. Ngoài ra, ông còn được xem là một nhà thơ, một họa sĩ, một ca sĩ và một diễn viên không chuyên.
Một cõi đi về là một chiêm nghiệm cuộc đời của cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn
Rất nhiều người yêu nhạc Trịnh đều cảm nhận được sự trải nghiệm và chút ‘‘thấm’’ trong từng ca khúc của ông. Trong Một cõi đi về, sự trầm ngâm và tĩnh lặng trong tâm hồn được buông trên từng nốt nhạc. Có người tìm thấy sự bình yên trong chính cái tĩnh lặng mà nhìn đời trong đôi mắt của Trịnh Công Sơn. Nhưng có người lại như đang mòn mỏi ánh nhìn với đôi chân lang thang phiêu bạt để tìm đường trở về nhà.
Khá nhiều ý kiến cho rằng ca khúc này mang theo hơi thở của một kiếp nhân sinh trong đạo lí nhà Phật.
Một tâm hồn khao khát bứt phá sự luẩn quẩn của kiếp nhân sinh
Ngay khi bắt đầu của bản nhạc Một cõi đi về, Trịnh Công Sơn đã nói tới cuộc đời với sự mệt mỏi thăng trầm, đã nói tới sự túng quẫn của một kiếp người khi cứ loanh quanh trong cái lục đạo luân hồi, trong khổ đau mà bao nhiêu năm cứ mãi lặn ngụp mà tìm kiếm.
Bao nhiêu năm rồi còn mãi ra đi
Đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt
Trên hai vai ta đôi vầng nhật nguyệt
Rọi suốt trăm năm một cõi đi về
Hình ảnh ‘‘trên hai vai ta đôi vầng nhật nguyệt’’ được cho rằng đó là hình ảnh của cái chân tâm trong sáng, sự minh bạch của một con người nay bị cái mê của cõi nhân gian như cố che lấp. Và rồi cứ suốt trăm năm trong mê mà chôn vùi trong cõi người chẳng thể thoát ra khỏi.
Đây như một đoạn nhạc cho sự bức bối của một tâm hồn khao khát được bứt phá thoát khỏi cái sự luẩn quẩn của kiếp nhân sinh.
Giai điệu buồn nhưng da diết, như thể nói lên nỗi lòng với những trăn trở suy tư của Trịnh Công Sơn. Nhưng ông đang nhìn về cuộc đời bằng một tâm thái đầy tĩnh lặng. Chút ngẫm ấy truyền tải qua từng giai điệu êm đềm.
Tâm ông tĩnh tới mức như có thể nghe được lời nói của cây cỏ xung quanh, ông say. Say mà để quên đời, say mà vùi chôn đi những mệt mỏi, những khổ đau của một con người để rồi lại thấy đời trôi đi thật nhẹ nhàng.
Lời nào của cây lời nào cỏ lạ
Một chiều ngồi say, một đời thật nhẹ ngày qua
Vừa tàn mùa xuân rồi tàn mùa hạ
Một ngày đầu thu nghe chân ngựa về chốn xa
Thời gian như một cỗ máy vô tình, xuân qua hạ về, tháng ngày trôi đi. Tuổi xuân thì ôm ấp trái tim yêu, nhưng rồi một ngày nào đó nó cũng chỉ là những kí ức phôi pha, trái tình thơm ngọt rồi cũng chỉ là những khoảnh khắc thăng hoa ngắn ngủi rồi lại phải chia xa mà khổ đau, và rồi chính ta lại bị lạc trong con đường loanh quanh luẩn quẩn chẳng có lối thoát nào cho riêng ta.
Mây che trên đầu và nắng trên vai
Đôi chân ta đi sông còn ở lại
Con tim yêu thương vô tình chợt gọi
Lại thấy trong ta hiện bóng con người
Khao khát trở về với bản ngã tiên thiên
Trong Một cõi đi về, người nghe dường như hiểu được sâu thẳm tâm hồn Trịnh Công Sơn là sự khát khao tìm về chính mình, được trở về với bản ngã tiên thiên của mình, nên ông viết: ‘‘Con tim yêu thương vô tình chợt gọi. Lại thấy trong ta hiện bóng con người’’. Có người nói rằng, đây là sự phân định của tiếng gọi con tim và tiếng gọi của lí trí. Nếu con người đi theo tiếng gọi của con tim mà ngập tràn đầy cảm xúc, thì mãi nằm trong phần con người mà chẳng thể thoát ra khỏi cái suy nghĩ tù túng mà thấy cuộc đời là loanh quanh mà tiều tụy, nhưng nếu ta đi theo tiếng gọi của lý trí với cái nhìn thanh tỉnh thì ta đã tìm lại được chính ta và thấy được ánh sáng của chân lý cuộc đời.
Hình ảnh ẩn dụ mang nhiều suy tư và chiêm nghiệm nhất có lẽ là ‘‘mây che trên đầu và nắng trên vai’’. Có ý kiến cho rằng, nó như thể hiện được sự nhỏ bé của một con người trong sự xoay vần của tạo hóa. Nhưng cũng có ý kiến cho rằng, hình ảnh mây che trên đầu giống như sự u tối của tâm hồn để rồi ngay chính cả ánh nắng trên vai cũng chẳng thể nhìn thấy.
Nó giống như việc chìm sâu trong cơn mê bởi những hư danh, bởi lợi lộc nhỏ nhoi tầm thường, bởi những sắc tình mê hoặc mà làm che khuất đi phần lý trí khát vọng ẩn sâu được tìm về với chính mình, được nhìn thấy một con đường chân lý mà ánh sáng ấy có thể soi rọi chiếu sáng con đường u mê tăm tối, cứu chính ta thoát khỏi những trầm luân khổ đau của một kiếp người.
Một lập luận khác cũng nói rằng, hình ảnh mây che trên đầu trong nhạc phẩm Một cõi đi về là ngụ ý cho sự chở che của các đấng linh thiêng đối với con người.
Những được mất chốn nhân gian được Trịnh Công Sơn ví như một bờ cỏ non nhưng đầy mộng mị. Giấc mộng ấy làm cho con người cứ thêm mơ màng để rồi trong trăm năm vô biên chẳng biết đâu là ngôi nhà thực sự của sinh mệnh mình. Mãi lênh đênh giữa đời như kẻ lang thang: “Đường chạy vòng quanh một vòng tiều tụy. Một bờ cỏ non một bờ mộng mị ngày xưa”
Nghe mưa nơi nầy lại nhớ mưa xa
Mưa bay trong ta bay từng hạt nhỏ
Trăm năm vô biên chưa từng hội ngộ
Chẳng biết nơi nao là chốn quê nhà
Bên kia là biển rộng mênh mông của trí huệ và hạnh phúc an lạc thực sự
Ở những nốt nhạc cuối cùng của ca khúc này, chính là những khát khao cháy bỏng đang thúc giục chính tác giả đi tìm cho mình con đường giải thoát. Ông ‘‘đi lên non cao đi về biển rộng’’, chuyến hành trình cuộc đời ấy gập ghềnh gian khó như trèo lên ngọn núi cao, hay nó cũng như vượt lên khỏi chính cái tôi hạn hẹp, ngu muội để rồi nhìn thấy phía chân trời bên kia là biển rộng mệnh mông của trí huệ và niềm hạnh phúc an lạc thực sự của đời người.
Trong khi ta về lại nhớ ta đi
Đi lên non cao đi về biển rộng
Đôi tay nhân gian chưa từng độ lượng
Ngọn gió hoang vu thổi buốt xuân thì…..
Hai câu cuối của Một cõi đi về mang theo sự nhắn nhủ với người đời, đời người là ngắn ngủi, tuổi xuân thì như con gió thổi qua thoáng chốc, ngoảnh đi ngoảnh lại tóc đã bạc màu, rồi cũng phải nói lời tạ từ mà tìm về đất mẹ. Nhưng biết bao tội lỗi mà ta gây ra ở đời ngỡ tưởng rằng chẳng ai có thể biết, ấy vậy mà trong cõi vô hình nó lại được định ra một cách nghiêm ngặt cho nên ông viết: ‘‘Đôi tay nhân gian chưa từng độ lượng’’.
Nói về Trịnh Công Sơn, nhạc sĩ Phạm Duy đã viết:
“Tình yêu trong nhạc của anh là những cảm xúc dữ dội như trái phá con tim mù lòa, như nỗi chết cơn đau thật dài, như vết thương mở rộng… Cuộc đời là hư vô chủ nghĩa, con người sống trong cảnh Chúa, Phật bỏ loài người. Cuộc đời còn là đám đông nhưng cũng là quán không. Con người là cát bụi mệt nhoài, bao nhiêu năm làm kiếp con người, chợt một chiều tóc trắng như vôi… Tất cả nói lên sự muộn phiền, đau đớn… Buồn tủi cho thân phận con người nên nhánh cỏ cũng xót xa, phiến đá cũng ưu phiền, và chỉ còn những mưa và mưa để xoa dịu vết thương mở lớn! (…)
Nguyễn Đình Toàn gọi nhạc Trịnh Công Sơn là những bản tình ca không có hạnh phúc, những bài hát cho quê hương đổ vỡ. Cũng là phản ứng của người đau đớn trước hoàn cảnh đất nước, nhưng nó là sự chịu đựng và chết lịm hơn là sự nổi sùng và chửi bới. (…)…Về phần nhạc, toàn thể ca khúc Trịnh Công Sơn không cầu kỳ, rắc rối vì nằm trong một số nhạc điệu đơn giản, rất phù hợp với tiếng thở dài của thời đại. Bài hát chỉ cần một chiếc đàn guitar đệm theo, nếu hòa âm phối khí rườm rà thì không hợp với những bài hát soạn theo thể ballade này’’.
Sáng tác nhạc có sự khác biệt rất lớn với sáng tác văn chương. Bởi với nhạc, thì ca từ phải ngắn gọn nhưng lại phải lột tả được đầy đủ xúc cảm, dùng âm thanh mà cảm hóa tâm hồn của người nghe để tìm được sự đồng điệu.
Thế nhưng với Trịnh Công Sơn, ông đã làm được điều đó một cách tuyệt vời bằng chính tài năng của mình. Với những tác phẩm của ông, người nghe hoàn toàn có thể tìm được góc khuất ẩn giấu trong tâm hồn mình.
Một cõi đi về luôn khiến cho người nghe có rất nhiều cảm thụ và lý giải khác nhau. Dẫu cho nhận định thế nào thì cũng không thể chối bỏ được rằng đây không chỉ là một tác phẩm âm nhạc đơn thuần, mà hơn hết nó còn là những triết lý nhân sinh sâu sắc, những thông điệp và những chiêm nghiệm về cuộc đời để rồi khiến người nghe với bước chân vội vã kia như đi chậm lại để hiểu thêm về sự đời, hay những ai đang đau khổ thì như tìm thấy sự bình yên trong giai điệu của Một cõi đi về. Nhạc khúc với sự mượt mà, êm đềm như nhạc thiền cho tâm ta thêm tĩnh lặng.
Tịnh Tâm