Trịnh Công Sơn sáng tác ca khúc “Dấu chân địa đàng” để nói lên nhận thức của mình đối với cuộc đời, nhạc ông thấm nhuần tư tưởng phi bạo lực, phi chính trị, yêu đời, yêu người, và nhất là hướng thiện, hướng Phật, hòa hợp với vạn vật và vũ trụ.
Trịnh Công Sơn chuyên viết những ca khúc về tình yêu, quê hương và thân phận. Tuy những đề tài đó là quen thuộc với đại chúng nhưng có những bài hát của ông lại không dễ hiểu chút nào. Có lẽ là bởi vì trong ông có nhiều lý giải về cuộc đời từ nhiều góc độ và cảnh giới khác nhau; và ông đã tổng hòa những cách nhìn khác nhau đó vào một ca khúc nhất định và hòa trộn các ca từ theo một cách rất riêng có của ông để tạo nên những tác phẩm độc đáo; và ‘Dấu chân địa đàng’ mà ông sáng tác vào khoảng đầu những năm 60 của thế kỷ trước là một ca khúc như vậy.
Mỗi người nghe, sẽ tùy theo tri thức và cảnh giới của mình mà có những cảm nhận và rung động khác nhau. Nói cách khác, có thể sẽ có nhiều câu chuyện cùng được kể trong một ca khúc của Trịnh Công Sơn. Có thể nói Trịnh Công Sơn là nhạc sĩ có khả năng “thả rơi” một cách dịu dàng những ngôn từ đẹp đẽ vào trong một dòng suối nhạc cũng đẹp đẽ mượt mà.
Người nghe như được tắm mình trong dòng suối nhạc khi thì êm đềm, khi thì mãnh liệt của ông; ca từ trong dòng suối đó có khi như những hòn cuội nhỏ, khi thì lại như những nắm cát vàng lấp lánh, nhưng nhiều khi cũng là những tảng đá lớn đồ sộ chắn ngang dòng chảy. Một khúc suối không nói lên được nhiều điều, nhưng một con suối thì lại mang trong nó cả một sinh mệnh sống mãnh liệt trường tồn. Nhạc của ông rất sang trọng, nhưng lại rất gần gũi, rất đời là vậy! Không gian trong giai điệu của ông mênh mông khoáng đạt mà vận động trôi chảy không ngừng:
Trời buông gió và mây về ngang bên lưng đèo…
có lúc cũng chững lại theo tâm trạng của con người:
Ngàn mây xám chiều nay về đây treo lững lờ
Và tiếng hát về ru mình trong giấc ngủ vừa
Ông có thể chưa đạt được hiệu quả nhận thức rõ ràng cho thính giả nhưng đã hoàn toàn đạt được hiệu quả cảm xúc và nghệ thuật. Đó là cái hay của nhạc của ông và cũng là mục đích cuối cùng của âm nhạc – làm rung động con tim.
Cái tên bài hát ‘Dấu chân địa đàng’ có lẽ là muốn nói đến những thứ mà một kiếp người phải trải qua và những dấu ấn mà người đó để lại trên thế gian này – một cõi tạm – trước khi có thể lên ‘thiên đàng’. Con đường địa đàng dĩ nhiên là phải có đủ mọi vui buồn sướng khổ. Con đường đời của một người có thể nói là cũng khá dài, khá mệt mỏi để đi cho trọn, dù có những lúc hoan ca nhưng cũng không thể tròn đầy:
Ngựa buông vó, người đi chùng chân đã bao lần
Nửa đêm đó lời ca dạ lan như ngại ngùng
Trong hành trình dài mệt nhọc đó, người ta tránh sao khỏi những lúc lo âu, buồn bực đến mất ăn mất ngủ; có những lúc hoang mang cảm giác như mình đang đi trên con đường vô định, chẳng biết là sẽ về đâu khi trước mặt là dồn dập những bão tố phong ba:
Cuộc đời đó nửa đêm tiếng ca lên như than phiền
Bàng hoàng lạc gió mây miền
Trùng trùng ngoài khơi nước lên sóng mềm
Con người tự cho mình cao lớn, nhưng đứng trước vũ trụ bao la thì có khác chi một loài sâu nhỏ, sung sướng mãn nguyện trong ngôi nhà dù là bề thế của mình thì trong sự mênh mông của thiên địa, càn khôn thì cũng có hơn gì một con sâu đang nằm yên trong tổ kén đâu; vậy nên mới có cảnh:
Mùa xanh lá, loài sâu ngủ quên trong tóc chiều
Nhân loại sống trong cõi mê, cõi vô minh này cũng có gì đâu khác loài sâu sống trong đêm tối, cứ sinh rồi diệt, sao biết được ý nghĩa chân thực của sinh mệnh chính mình; khi không biết được tương lai của bản thân sẽ đi đâu về đâu, đời sống của mình khi nào thì kết thúc, thì có hát lên câu ca nào cũng có thể là câu ca cuối cùng của một kiếp sống, hát đấy mà như khóc đấy, nên mới có lời ca:
Vùng u tối loài sâu hát lên khúc ca cuối cùng
Một đời bỏ ngỏ đêm hồng
Ngoài trời còn dâng nước lên mắt em
Tiếng ca là của con người, thế nhưng trong tâm thức của nhạc sĩ thì con người lại cũng sinh ra từ cát bụi và sẽ trở về thành cát bụi, vòng tuần hoàn luân hồi như thế không biết đã bắt đầu từ thuở nào trong quá khứ xa xăm, nên ông mới hát:
Tiếng ca bắt nguồn từ đất khô từ mưa gió
Từ vào trong đá xưa
Đến bây giờ… mắt đã mù
Tóc xanh đen vầng trán thơ
Con người được làm người từ đất đá của xa xưa, nhưng lúc được thân người đó cũng là lúc con người bị rơi vào cõi mê, đôi mắt thịt không nhìn thấy được chân tướng của vũ trụ và sinh mệnh, người trần mắt thịt không nhìn thấy được những điều kỳ diệu của thiên giới. Dù đã luân hồi bao kiếp cũng chỉ như đứa trẻ ngây thơ trong con mắt của thần Phật mà thôi. Ngây thơ đến độ cũng rất dễ quên đi những gì đã xảy ra, chẳng khác gì loài rong rêu nằm yên dưới đáy nước sâu chỉ không lâu sau cơn bão tố:
Dòng sông đó loài rong yên ngủ sâu
Mới hôm nào bão trên đầu
Lời ca đau trên cao
Khi đã quên được hay muốn quên đi những điều khó chịu gây sầu não trong cuộc sống, con người dễ đi sang một trạng thái đối lập, đó là sa đà vào những cuộc vui trần tục, âu cũng là để thăng bằng lại đời sống tinh thần, có vẻ như là một sự buông xuôi, mặc cho con tạo xoay vần.
Rồi từ đó loài sâu nửa đêm quên đi ưu phiền
Để người về hát đêm hồng
Nhà nghiên cứu văn hóa Phan Văn Minh đã bàn về khía cạnh “Cảm thức sáng tạo ngôn ngữ trong ca khúc Trịnh” như sau:
“Chúng ta hát nhạc Trịnh, thậm chí thuộc lòng lời ca nhiều bài hát của ông. Tuy nhiên trong đó có những từ ngữ, những khái niệm mới mà nhiều khi chúng ta chỉ cảm thụ chúng một cách vô thức chứ không thể nào giải thích được ý nghĩa một cách tường minh. Bởi đó là thứ ngôn ngữ riêng của Trịnh, chưa hề có trong từ điển tiếng Việt, trong văn chương bác học cũng như trong ngôn ngữ giao tiếp.
Chúng được ông sáng tạo ra để diễn đạt những biểu tượng, những ý niệm mới vừa nảy sinh trong cảm thức bất chợt của riêng ông. Trước Trịnh Công Sơn có lẽ chưa ai nói tới những cụm từ như “dấu chân địa đàng”, “lời ca dạ lan”,“vết lăn trầm””… Và có lẽ cũng không ai dám chắc mình “ngộ ra” được ý nghĩa ẩn dụ của những thực thể quen thuộc như mặt trời, dòng sông, làn mây, cơn gió, đá cuội, giọt mưa, cánh vạc… vốn xuất hiện trong khá nhiều tác phẩm Trịnh Công Sơn nhưng dường như đã thăng hoa thành những siêu ảnh mới.
Trong bài Dấu chân địa đàng, “loài sâu” mang ý niệm nào mà được nhắc lại 3 lần với 3 cảm thức khác nhau: “ Mùa xanh lá, loài sâu ngủ quên trong tóc chiều”, “Vùng u tối, loài sâu hát lên khúc ca cuối cùng”, và “Rồi từ đó, loài sâu nửa đêm quên đi ưu phiền”? Với mỗi ẩn dụ ngôn ngữ của Trịnh Công Sơn, có những cách cảm thụ khác nhau tùy thuộc vào “độ mở” trong trí huệ mỗi người và mỗi trạng thái tâm hồn khác nhau… Chúng ta sẽ không bao giờ xác tín được cảm thức thực sự của tác giả khi viết những lời ca đó, nhưng chắc chắn rằng mỗi người nghe sẽ cảm nhận được những tia sáng vừa đánh thức một góc khuất vốn ngủ quên đâu đó trong tâm hồn mình.
Có người bảo lời ca của Trịnh Công Sơn là một loại thơ thiền, là những triết lý độc thoại về vũ trụ và nhân sinh quan của ông, vừa huyền ảo lại vừa có sức quán chiếu đến từng nẻo khuất trong tâm hồn người, giống như lời kinh cầu trên môi các tín đồ trong nhà nguyện.
Có lẽ vì thế mà những bài hát của ông chưa bao giờ mãn khai trụi trần qua mọi cố gắng lĩnh hội của chúng ta. Dù có nghe đi hát lại trăm lần thì những ý niệm như “Dấu chân địa đàng”, “Đêm thấy ta là thác đổ”, “Cỏ xót xa đưa”, “Đóa hoa vô thường”… vẫn còn đó như những “mặc ngôn” đầy bí ẩn”.
Blogger Thanh Hải thì coi ‘Dấu chân địa đàng’ là một ca khúc siêu thực xen với sự ẩn dụ; anh đã nhận xét:
“Nó có cái gì nhẹ nhàng, bay bổng mà lại cứ bàng bạc, mờ xám, nó cứ ám ảnh nhưng lại cứ trôi trượt đi. Ngôn từ và hình ảnh của nó vừa là cụ thể, vừa rất hư vô, thấm đẫm màu sắc siêu thực, một vẻ đẹp nhiệm màu của sự huyền bí.
“Dấu chân địa đàng” là bài hát có giai điệu rất hay, vừa có chỗ tiết tấu nhanh, lại có quãng chậm, trầm, ngân nga kéo dài. Nhưng cảm giác trỗi nhất của tôi khi nghe giai điệu nhạc phẩm này là cái gì đó vút cao, bay xa, phiêu bồng, thanh thoát. Vậy mà đằng sau giai điệu rất đẹp, thanh và phiêu ấy, lại là khối ngôn từ nguyên phiến, khó phân giải, bình luận và đánh giá.
Trịnh đã sáng tạo ra những hình ảnh rất lạ, đặt những thứ dường như chẳng có liên quan gì với nhau cạnh nhau. Nó phá vỡ cấu trúc ngữ pháp và cách tư duy thông thường. Tất cả chỉ là những hình ảnh ấn tượng lướt qua đầu, để lại những ảo giác, những dư ảnh đầy ám ảnh. Chính những hình ảnh đó đã gọi mời phần trực giác, cõi tiềm thức sống dậy với bao liên tưởng, bao suy nghiệm mênh mang, bất tận.
“Dấu chân địa đàng” đã chạm vào lãnh địa sâu thẳm tâm hồn người nghe, đánh thức phần vô thức sâu thẳm trong ta, để lại những ấn tượng, ảo giác của hiện thực và ước mơ. Đó chính là đời sống riêng, nét đẹp riêng của ca khúc. Phép ẩn dụ, nếu có, trong ca khúc này là về phận người, nhất là sự hiện hữu, tồn tại của kiếp người và đời sống con người”.
Con người chúng ta có thể quên những điều mình đã làm, có thể là điều tốt mà cũng có thể là những điều làm tổn thương người khác; nhưng cũng giống như những dấu chân mà người khách bộ hành để lại trên con đường đất, dấu chân địa đàng mà chúng ta để lại trên cõi đời này có thể là vĩnh viễn không bao giờ bị bôi xóa, đó cũng là thông điệp mà nhạc sĩ dành cho kết thúc của bài hát: ‘Địa đàng còn in dấu chân… bước quên’, cũng là để nói rằng con người chúng ta phải chịu trách nhiệm cho chính những hành vi của mình trong kiếp sống này, chúng ta có thể quên, nhưng ‘ông trời’ không quên những việc tốt xấu mà chúng ta đã làm – thiện ác hữu báo, âu cũng là quy luật của vũ trụ này.
Về phần trình bày ca khúc này, Khánh Ly vẫn là người không thể bị thay thế. Sự truyền cảm của chị rất sâu và rất xa, dù khi đã qua đỉnh cao phong độ của chị nhưng vẫn “giữ được lửa” cho bài hát. Qua thời gian, rất nhiều ca sĩ có tên tuổi đều tìm cách thể hiện hát bài này.
Ca khúc này có thể nói là khá rộng đất cho những người hát sau Khánh Ly được sáng tạo phá cách, chẳng hạn ca sĩ Thu Phương thể hiện với phong cách và chất giọng mạnh mẽ nhưng cũng không làm cảm xúc của người nghe lệch đi nhiều so với các phiên bản trước đó. Nhưng hãy nghe trang Wikipedia khen ngợi về sự thể hiện ‘Dấu chân địa đàng’ của Thu Phương trong album riêng của cô có nhan đề “Như một lời chia tay’, phát hành năm 2005:
“Phương và người sản xuất âm nhạc của đĩa này đã ban cho “Dấu chân địa đàng” một sự tái sinh. Cô muốn chứng minh rằng nhạc jazz hoàn toàn có thể hòa quyện cùng với tác phẩm của họ Trịnh. Dù đây là một tác phẩm lâu đời, nhưng với chất liệu jazz đầy đam mê lồng với những câu phiêu của Phương lộng lẫy, nó làm cho ca khúc trở nên đương đại như chưa từng có. Chất giọng hơi khàn đó của cô làm căng đầy hay cho nó trở nên thô ráp khi ca từ yêu cầu đã là một phần rất quan trọng tô điểm cho thẩm mỹ về jazz”.
Hồng Nhung thể hiện ca khúc này với một sự trưởng thành và đằm thắm trong chất giọng, mang lại một cảm xúc bay bổng như thường thấy khi cô thể hiện các ca khúc của Trịnh Công Sơn. Có cảm giác như Hồng Nhung luôn giữ nguyên sự tự tin khi bước đi trong “thánh địa” âm nhạc của Trịnh Công Sơn.
Trịnh Công Sơn sáng tác để nói lên nhận thức của mình đối với cuộc đời, nhạc ông thấm nhuần tư tưởng phi bạo lực, phi chính trị, yêu đời, yêu người, và nhất là hướng thiện, hướng Phật, hòa hợp với vạn vật và vũ trụ.
Có thời nhạc của ông bị gán cho cái tên là ‘phản chiến’ và bị cấm đoán, nhưng nếu rạch ròi nghĩa đen của câu chữ thì ‘phản đối chiến tranh’ cũng là một hành vi cao đẹp, nếu nhìn dưới một giác độ khác thì đó cũng chính là góp phần ‘gìn giữ hòa bình’, đáng được nhận giải thưởng thay cho bị phê phán.
Ông không theo phe phái nào, mà thực sự là một nhạc sĩ của lòng nhân ái và bao dung, luôn theo đuổi những cảm xúc tươi mới của hiện thực cuộc sống ngõ hầu làm nguyên liệu cho sáng tác… Bản thân ông cũng tự nhận rằng: “Tôi chỉ là một tên hát rong đi qua miền đất này để hát lên những linh cảm của mình về những giấc mơ đời hư ảo…”. Ai còn nỡ trách cứ một con người như thế!
Hoài Ân