Những thông tin sai lệch dù không khó để xác minh tính xác thực, nhưng khi nó được lặp lại nghìn lần và lan truyền với hàng triệu lượt xem, thì không khó để chi phối tâm trí người tiếp cận. Trong cuộc chiến với Ukraina, Nga đã chứng minh chiến thuật thông tin sai lệch vẫn khởi tác dụng và càng trở thành một chiến thuật đáng gớm nhờ truyền thông xã hội. Liệu bạn có tự tin khẳng định mình hoàn toàn tỉnh táo và đủ lý trí để phân biệt những thông tin về cuộc chiến được dùng để làm suy giảm ý trí và sự ủng hộ đối với quốc gia đang bị xâm lược?. Một nghiên cứu chuyên sâu của Hội Đồng Đại Tây Dương đã cho thấy cách rất nhiều người trên thế giới và cả người dân Ukraina đã bị chiến tranh thông tin của Nga dẫn dắt như thế nào.
Phòng thí nghiệm nghiên cứu pháp y kỹ thuật số của Hội đồng Đại Tây Dương (DFRLab) đã triển khai nghiên cứu về thông tin sai lệch, bằng cách phơi bày những tin giả và sai sự thật, ghi lại các hành vi vi phạm nhân quyền, và xây dựng khả năng phục hồi kỹ thuật số trên toàn thế giới. Mới đây, nhóm đã có bài phân tích cách Nga làm mất uy tín các nhà lãnh đạo Ukraina nhằm khuếch đại chia rẽ nội bộ. Sau đây là phần chuyển ngữ của bản báo cáo được đăng trên trang Atlantic Council.
Khi bắt đầu cuộc xâm lược Ukraina vào tháng 2/2022, Nga dự kiến một hoạt động quân sự nhanh chóng sẽ kết thúc trước khi Kiyv và các đồng minh kịp phản ứng. Nhưng tương đối nhanh chóng, người ta thấy rõ rằng kế hoạch ban đầu của họ sẽ không thành công, buộc Nga phải chuyển sang thế trận hoạt động dài hạn, tiếp tục tập trung mạnh vào các hoạt động thông tin.
Nga tiếp tục tập trung vào việc làm suy giảm tinh thần của Ukraina, và sự sẵn sàng chiến đấu của đất nước trong suốt năm 2023. Các chủ đề phổ biến nhất, bao gồm các câu chuyện làm mất uy tín của giới lãnh đạo dân sự và quân sự của Ukraina, miêu tả Ukraina là một đối tác không đáng tin cậy, các thông điệp khuếch đại các cuộc đấu tranh nội bộ, và các vụ lừa đảo nhắm vào xã hội dân sự Ukraina và công chúng nói chung.
Làm mất uy tín lãnh đạo Ukraina
Để phá hủy sự thống nhất và sự ủng hộ của Ukraina đối với chính phủ thời chiến của mình, người Nga đã sử dụng nhiều cách kể chuyện và chiến thuật, trộn lẫn các cách kể chuyện cũ với các cách tiếp cận mới. Các câu chuyện của Nga nhắm vào các chính trị gia Ukraina, trước đây chủ yếu tập trung vào Tổng thống Volodymyr Zelenskyy, nhưng vào năm 2023, họ đã mở rộng sang các quan chức chính phủ, nhân vật quân sự và chính quyền địa phương khác.
Nga và các bên thân Nga đặc biệt chú trọng đến các báo cáo về tình trạng tham nhũng của chính phủ Ukraina. Trong khi các nhà báo đã ghi lại những trường hợp tham nhũng cụ thể, Nga lại coi đây là vấn đề đặc hữu của toàn bộ giới lãnh đạo Ukraina. Chiến thuật này rất đơn giản: thuyết phục khán giả Ukraina trong nước về việc chính phủ nước này không có khả năng cai trị đất nước một cách trung thực, đồng thời chứng minh cho các đồng minh của Ukraina rằng, việc đầu tư nguồn lực chính phủ của họ vào Ukraina sẽ là lãng phí.
Trong khi điều tra những câu chuyện tham nhũng này, DFRLab và BBC Verify đã cùng nhau phát hiện ra một mạng lưới TikTok khổng lồ phổ biến các cáo buộc tham nhũng nhắm vào Oleksii Reznikov, cựu bộ trưởng quốc phòng Ukraina, cùng với các cáo buộc chống lại các thị trưởng, người đứng đầu ủy ban dự thảo và Văn phòng Tổng thống Ukraina. Trong khi những câu chuyện của Nga coi Ukraina là tham nhũng, hoặc một quốc gia thất bại là không có gì mới, thì việc sử dụng TikTok làm công cụ tuyên truyền đã diễn ra ở quy mô đặc biệt, liên quan đến hơn 12.800 tài khoản người dùng riêng biệt. Như đã lưu ý trong cuộc điều tra vào tháng 12 năm 2023 của DFRLab về các tài khoản TikTok, kết luận cho thấy đây là hoạt động bí mật có trụ sở tại Nga, và mô tả đây là hoạt động cung cấp thông tin lớn nhất từng được phát hiện trên nền tảng này.
Các video được sản xuất cho hoạt động này tuân theo mẫu cơ bản, sử dụng tường thuật bằng giọng nói AI, kết hợp với hình ảnh các mặt hàng xa xỉ như biệt thự và ô tô, được trình bày cùng với ảnh của các quan chức và những công dân Ukraina đang đau khổ. Trong nhiều trường hợp, hình ảnh những biệt thự sang trọng được cho là mua bằng tiền biển thủ có nguồn gốc từ danh sách bất động sản trực tuyến. Những video này sau đó đã được hàng nghìn tài khoản TikTok xuất bản bằng ít nhất bảy ngôn ngữ, mỗi tài khoản tải một video lên nền tảng.
Mặc dù không khó để xác minh tính xác thực của thông tin từ kiểu chiến dịch này, nhưng việc sử dụng gần 13.000 tài khoản TikTok đã cho phép chiến dịch thu được hàng trăm triệu lượt xem trên nền tảng này. Sự tiếp xúc này cuối cùng đã dẫn đến việc phổ biến trên các nền tảng khác; có video đã nhận được hơn năm triệu lượt xem trên YouTube, Twitter và BitChute. Các video khác được lan truyền trên nền tảng X, bao gồm một số video được dịch bởi người dùng nền tảng.
Trong khi chiến dịch TikTok nhắm vào Reznikov là hoạt động đáng chú ý nhất liên quan đến cáo buộc tham nhũng, thì những chiến dịch khác cũng thu hút được sự chú ý. Một câu chuyện cho rằng, Đệ nhất phu nhân Ukraina Olena Zelenska đã mua đồ trang sức xa xỉ trong chuyến thăm Hoa Kỳ đã lan truyền trên nền tảng X, nhận được hàng triệu lượt xem, mặc dù câu chuyện đã bị vạch trần là sai sự thật một cách rộng rãi.
Câu chuyện buôn bán vũ khí lan rộng ra quốc tế
Vào năm 2022, người Nga đã đầu tư rất nhiều vào câu chuyện cáo buộc rằng: Vũ khí phương Tây tặng cho Ukraina đang được buôn bán trên thị trường chợ đen, hoặc chia sẻ với người Nga. Tuy nhiên, nó đã đạt đến một cấp độ hoạt động phức tạp mới vào năm 2023, khi Nga tấn công các cơ quan truyền thông Ukraina để đưa các tài liệu giả mạo lên trang web của họ, sau đó xóa chúng; nỗ lực này cho phép thủ phạm đưa ra các bản sao lưu trữ của tài liệu thiết lập, để làm bằng chứng cho thấy truyền thông Ukraina đã đưa tin câu chuyện sau đó che đậy nó. Đoạn tường thuật này sau đó đã nhận được sự đưa tin trên cả phương tiện truyền thông các nước nước ngoài Nga và thân Nga.
Ở những nơi khác, các nguồn truyền thông xã hội thân Nga đã khuếch đại những cáo buộc sai trái, rằng Ukraina đã bán lại viện trợ quân sự của phương Tây cho các tập đoàn ma túy và các nhóm khủng bố. Trong một trường hợp, họ đã chia sẻ một đoạn video, và khẳng định đó là bằng chứng cho thấy một tập đoàn đã mua bệ phóng tên lửa Javelin do phương Tây tặng từ Ukraina; trong lần xác minh tính xác thực sau đó, AFP báo cáo rằng tài khoản chia sẻ đoạn clip đã dịch sai một video từ một hãng tin Mexico, để họ có thể cáo buộc Ukraina bán hệ thống.
Động thái tuyên truyền mới nhất của Nga theo hướng này là quảng bá câu chuyện Ukraina cung cấp vũ khí cho Hamas, nhóm được cho là đã sử dụng chúng trong cuộc tấn công vào Israel vào ngày 7/10/2023. Trong một trường hợp, các nguồn tin của Nga đã sử dụng ảnh chụp màn hình đạn dược, để tuyên bố mà không có bằng chứng rằng Ukraina tài trợ cho Hamas; họ cũng lưu hành một đoạn video giả mạo của BBC, thảo luận về một báo cáo không tồn tại, mà họ cho là của tổ chức nghiên cứu nguồn mở Bellingcat, nhằm tiếp tục xu hướng mạo danh các kênh uy tín vào năm 2022 để truyền đạt tính hợp pháp.
Xung đột nội bộ và nỗi sợ hãi thúc đẩy các hoạt động của Nga
Nga rất khéo léo trong việc khai thác các vấn đề nội bộ của đối thủ để làm lợi cho mình. Điều này cũng đúng ở Ukraina. Trong khi toàn bộ Ukraina hứng chịu các cuộc tấn công tên lửa, mất điện và cảnh báo không kích, thì thiệt hại do cuộc xâm lược của Nga gây ra rất khác nhau tùy theo khu vực, trong đó phần phía nam và phía đông của đất nước chịu thiệt hại nặng nề nhất. Ngoài ra, những khu vực này trong lịch sử có tỷ lệ người Ukraina nói tiếng Nga lớn hơn, di sản của quá trình công nghiệp hóa và định cư của Liên Xô trong khu vực. Các tác nhân Nga đã cố gắng khai thác hai yếu tố này để kích động sự thù địch giữa các khu vực. Nga đã sử dụng chiến thuật tương tự vào năm 2014, khi sáp nhập trái phép Crimea và bắt đầu cuộc chiến ở khu vực Donbass, và nó có thể bắt nguồn từ cuộc bầu cử tổng thống Ukraina năm 2004.
Vào năm 2023, người Nga đã đưa ra những câu chuyện liên quan đến sự an toàn tương đối của miền Tây Ukraina, như một điểm gây chia rẽ nội bộ. Ví dụ, bài hát “Pháo đài Lviv” thể hiện một cách mỉa mai sự “đau khổ” được cho là của miền Tây Ukraina, bằng cách đối chiếu hình ảnh những người dân sống một ngày tương đối bình thường, với tuyên bố là mục tiêu của bạo lực Nga. Bắt nguồn từ TikTok, bài hát sau đó đã được khuếch đại và tái bản trên các nền tảng khác. “Pháo đài Lviv” là một bản nhại châm biếm của bài hát “Pháo đài Bakhmut”, ca ngợi những nỗ lực của Ukraina trong việc bảo vệ thành phố đó. Trung tâm chống thông tin sai lệch của chính phủ Ukraina sau đó tuyên bố rằng: “Pháo đài Lviv” là một hoạt động tâm lý của những kẻ điều hành thân Nga.
Người Nga và những người thân Nga cũng khuếch đại nội dung có hại và bi quan trên Telegram và các nền tảng xã hội khác, đưa ra những dự đoán đầy u ám về tương lai của Ukraina, cuộc phản công quân sự đang gặp khó khăn của nước này, và việc các đồng minh bỏ rơi Ukraina. Mặc dù các chủ đề khác nhau, nhưng mục đích chung của chúng là phá vỡ ý chí phản kháng của Ukraina, giảm viện trợ nhân đạo và quân sự từ các đối tác phương Tây, đồng thời gây căng thẳng trong nước.
Ví dụ: trong thời gian mất điện vào mùa thu năm 2022 và mùa đông năm 2023, người Nga đã khuếch đại tin tức về một cuộc tụ tập nhỏ của công dân Odesa phản đối tình trạng thiếu điện kéo dài, cố gắng sử dụng ví dụ này để kích động các cuộc biểu tình rộng rãi hơn. Vào ngày 23/9, các tài khoản thân Nga đã lan truyền đoạn phim về một cuộc biểu tình khác trong thành phố, cho rằng người dân đang biểu tình chống lại Tổng thống Zelenskyy, mặc dù các cuộc biểu tình thực chất là một nỗ lực nhằm thúc đẩy chính quyền địa phương không chi ngân sách cho việc sửa chữa cơ sở hạ tầng, mà cho vật tư quân sự.
Tấn công vào các tổ chức xã hội dân sự và truyền thông
Các tổ chức xã hội dân sự Ukraina hoạt động chống lại thông tin sai lệch của Nga cũng phải đối mặt với nhiều cuộc tấn công. Nhiều tổ chức đã nhận được thông báo lừa đảo đáng ngờ trên Facebook, từ một tài khoản có tên “Dịch vụ Meta”, khiến họ thực hiện các hành động có thể khiến họ mất quyền truy cập vào tài khoản.
Các chiến dịch nhắm vào các tổ chức này phát triển theo thời gian, quay trở lại thành từng đợt dưới nhiều hình thức khác nhau. Một chiến dịch vào tháng 10/2023, đã sử dụng WhatsApp và Telegram để liên hệ với người Ukraina, và hứa cho họ kiếm tiền dễ dàng để đổi lấy việc thích các video cụ thể trên YouTube và TikTok. Thực chất là một trò lừa đảo tiếp thị, những chiến dịch như vậy có thể được sử dụng để thúc đẩy nội dung cụ thể nhằm tạo xu hướng, do đó khiến khán giả có cảm giác rằng nội dung đó phổ biến rộng rãi hoặc được chấp nhận là sự thật. Các chiến dịch lừa đảo bổ sung cũng xuất hiện, nhằm chiếm quyền kiểm soát nhiều trang hơn. Theo một số ước tính, những nỗ lực lừa đảo này xảy ra hàng nghìn lần mỗi tháng. Và trong một trường hợp khác, tin tặc đã trực tiếp kiểm soát trang Facebook của tổ chức phi chính phủ Ukraina mà không cần phải lừa đảo.
Trong khi đó, các trang web không xác thực đã mạo danh các trang web truyền thông hợp pháp của Ukraina và các nhà báo của họ, để quảng bá các câu chuyện thân Nga với vẻ ngoài xác thực. Một số trong số này diễn ra dưới sự bảo trợ của một chiến dịch không xác thực lâu đời, thường được gọi là Chiến dịch Doppelganger. DFRLab đã xác định nhiều trường hợp, trong đó người Nga hoặc những người thân Nga đã sao chép giao diện và cấu trúc bên trong của một trang web hợp pháp, lưu trữ chúng bằng một tên miền tương tự nhưng đã bị thay đổi. Các bài viết trên những trang gần như giống hệt nhau này, thường miêu tả tình hình của Ukraina là tồi tệ, và được dự đoán sẽ nhanh chóng thất bại. Các trang đã cố gắng xây dựng lượng khán giả của mình, bằng cách tài trợ cho các quảng cáo khiêu khích trên Facebook và Instagram, giới thiệu Ukraina dưới góc nhìn tiêu cực, kèm theo liên kết đến một trang web, sau đó chuyển hướng người dùng đến một trong những trang truyền thông Ukraina giả mạo.
